A contribución de Darío Xohán Cabana á socioloxía cultural galega

Manuel Veiga Taboada.

Probabelmente, o lector, mesmo o interesado na literatura galega, non poña de inicio grande interese en facerse con este libro póstumo de Darío Xohán Cabana. Un libro de ensaios que ocupa 450 páxinas, en tamaño de manual, e que probabelmente chegaría ás 600 nun formato de peto.

Darío é abondo coñecido como poeta —publicou o seu primeiro libro de versos en 1970— e tamén como narrador. Algunhas das súas novelas de temática “medieval”, definición que el precisamente analiza e rebate nun destes ensaios, tiveron un importante eco e un bo número de reedicións. Por último, é coñecido como tradutor de obras clásicas, principalmente a Divina Comedia de Dante, da que realizou dúas versións, e tamén o Cancioneiro de Petrarca ou os máis de cen poemas que forman a Antoloxía do Doce Estilo Novo, entre outras obras.

Dado que finou hai agora un ano, é probábel que moitos pensen que esta publicación dos seus ensaios, resultado en boa parte das súas intervencións en homenaxes, congresos e actos similares, non é nada máis que o tributo habitual que se lle fai a autores consagrados, sen que tales páxinas merezan unha atención especial ou teñan verdadeiro sentido por si mesmas.

Despois de ler o libro, o lector ou lectora, porén, debería tirar a conclusión de que, a pesar desa procedencia dos textos, nada hai neles de protocolario e pouco de prescindíbel. Estamos ante unha notábel contribución á nosa socioloxía da cultura e por suposto á historia da literatura galega de, máis ou menos, a segunda metade do século XX. Hai por iso que felicitar a familia, a súa viúva, Amelia Outeiro, sempre atenta, lúcida e crítica cos seus textos, a súa filla, Alexandra Cabana Outeiro, que escribiu o prólogo, os correctores e a editora, por este traballo denso, pero tamén despois de todo áxil e nutricio.

En 2020, o escritor e profesor Mario Regueira, bastante máis novo que Cabana, publicou, tamén en Xerais, unha obra non menos espesa sobre a narrativa galega de posguerra, á que nos referimos xa positivamente aquí en Biosbardia. Ambas obras están relacionadas e compleméntanse, pero tamén presentan unha notábel diferenza. A de Regueira é o froito dunha tese universitaria e polo tanto a súa vocación é máis científica ou rigorosa ou ecuánime, de querer dicilo así, aínda que tamén, e polo mesmo motivo, máis árida e menos evocadora.

Darío era académico da RAG, pero non pisou no seu tempo a universidade, aínda que si algunha vez en anos posteriores, como escritor invitado e conferenciante. Trátase polo tanto dun autodidacta, tenaz e por momentos xenial, afirmación que quedaría suficientemente demostrada tendo en conta tan só as súas traducións.

O Darío Xohán Cabana que aquí nos encontramos é polo demais o Darío xa coñecido, coa súa voz firme, ás veces teimuda, por suposto discutíbel en certas ocasións, pero tamén interesante, próxima, documentada ao seu modo, sinxela e moi persoal. Unha voz de creador, tanto como de ensaísta, que non ten medo a opinar, como cando escolle os mellores libros de poesía da época que trata e que serían: Advento, de Manuel María, De Catro a catro, de Manuel Antonio, Dona do corpo delgado, de Álvaro Cunqueiro, Os Eidos, de Uxío Novoneyra, Nimbos, de Xosé Mª Díaz Castro, Profecía do Mar, de Bernardino Graña, Herba aquí e acolá, tamén de Cunqueiro, Seraogna, de Afonso Pexegueiro e tres de Xosé Luís Méndez Ferrín, o poeta que máis admira de todos: Con pólvora e magnolias, O fin dun canto e Estirpe (páx. 382).

A cada un dos mencionados dedícalle un ou varios artigos, aínda que naturalmente de quen máis fala non é de ningún deles, senón de Xosé María Álvarez Blázquez, o seu mentor, a súa verdadeira universidade, o que coñeceu e co que traballou como axudante editorial, en Vigo, cando Darío tiña 19 anos e Xosé María 56. Seguramente foron eses os catro anos máis frutíferos e determinantes da súa vida.

Dada a orixe dos textos, parece lóxica polo demais a reiteración dalgunhas ideas e datos, que con todo apenas molesta a lectura. Tamén hai uns poucos ensaios que poderiamos chamar menores. Trátase sobre todo dos dedicados a Carlos Casares, Lois Pereiro e Xela Arias. Son autores que quizais non coñecía demasiado ben, os dous últimos probabelmente por seren máis novos, pero que resultan ser excepcións puntuais.

A lingua é outra das súas preocupacións. Darío Xohán Cabana sempre se interesou pola lingua oral, polo engado da súa musicalidade, como apunta o propio título escollido con moito acerto para este libro. Darío reivindica con enerxía as dúas fontes naturais da escrita: a falada e a literaria. O bo oído foi, no seu caso, acompañado da lectura e revisión de textos antigos, sobre todo medievais, que dan a medida do que debe ser unha lingua máis acaída e rica. Preocúpalle, e moito, a amplitude e versatilidade do idioma. Sen opoñerse nunca á norma oficial nin cuestionar a súa necesidade, é moi crítico cos correctores que acaban, segundo el, por estreitala, ao prohibir palabras, empobrecendo así o galego.

Detrás dos varios miles de horas que dedicou á tradución de textos clásicos sempre hai un obxectivo primordial, o de tensar e enriquecer o idioma galego para compensar as carencias do seu canon histórico. Se non tivemos un Dante, parece dicirnos, intentemos traer o toscano a nós, “anosalo”.

A tradución funciona así como apropiación, o que, para o caso do portugués, convértese nunha inclusión directa: “Camões é o gran poeta renacentista que nós non tivemos e que tanto envexamos: polo tanto collémolo así polas boas e asunto resolto”. A frase, tan clara, continúa aínda cunha ironía: “Total, o Camões está ben máis cerca de Pondal ca dese triste Pessoa que tanto lles gusta ós lusistas” (Páx. 30. O texto, un dos primeiros do libro, é de 1994 e fora publicado n’A trabe de ouro, revista na que xa dera a coñecer outros ensaios presentes no volume).

E imos rematando cun parágrafo épico, tan do gusto do autor: “Nas nacións sen Estado a literatura cumpre un papel esencial: en primeiro lugar, o papel de crear a propia nación (…) mediante a súa propia formulación non só teórica, senón tamén mítica, no máis nobre sentido e valor que poden ter os mitos. Sabemos que ó mellor non somos fillos de Breogán; pero ao mesmo tempo sabemos que o somos, e que somos a guerreira Maroñas e o bardo Margaride, e o vello labrego que anda a pedir polas portas e oe cantar o sapo na profunda noite, e somos a meniña gaiteira de Rosalía, como somos a viúva de vivo e o emigrante que a abandonou, e as campanas de Bastavales son as campás da nosa aldea, e ir de Santiago a Padrón ‘cun chover que era arroiar’ é o mesmo ca andar todos os camiños de Galicia. Somos quen somos grazas a eles; e se un día chegarmos a ser algo, a eles llelo deberemos. Eles puxeron o alicerce” (páx. 156).

Como sen querer, o que Darío Xohán Cabana consegue con estes ensaios é compoñer un gran relato de época, sobre todo a dos autores da xeración anterior a el, de aí que sexa oportuno valorar este libro tamén como unha contribución á nosa socioloxía cultural. Tomemos nota da súa afirmación de que a edición en galego foi quizais máis numerosa e logrou mellores vendas nos anos cincuenta e sesenta, malia a censura, que nos anos vinte e trinta de antes da guerra. A explicación viría dada pola necesidade que había no franquismo de mercar libros, como único acto de identificación galeguista posíbel.

Polo demais, se tivésemos que enunciar dúas das características esenciais do autor, diriamos, apoiándonos no que el mesmo afirma, que foi un gran versificador, de aí en parte os seus dotes para a tradución. Unha facilidade e interese pola métrica que non hai que confundir coa propia poesía. El matízao e recoñéceo varias veces. Precisamente esa capacidade autocrítica é outra das súas características. Darío equivocouse moitas veces ao longo da súa vida, de seguirmos as súas propias palabras, pero tamén tiña capacidade para rectificar e para facelo mesmo en público. Son claras nestes senso varias das notas que inclúe no libro, un libro que preparou e revisou totalmente antes de morrer.

A outra característica principal é a xa aludida tendencia épica, que tamén se percibe desde o inicio destas páxinas. A contundencia de moitas das súas afirmacións non deixa dúbidas sobre os seus obxectivos. Sabe que a parte máis poderosa da literatura é a mítica, a que se inventa e consegue ficar na memoria, como sabían García Márquez ou o seu recoñecido mestre Méndez Ferrín. O fillo duns caseiros de Roás, na Terra Cha, labregos pobres pero republicanos, dunha casa na que había cincuenta libros, máis que en calquera outra da aldea, incluída a do cura, respira nesta obra entusiasmo e unha indiscutíbel singularidade, sempre —e iso foi quizais o máis importante para el— ao servizo do país, tal e como el o entendía.

♦ A música das palabras. De lingua e literatura 1990-2021, de Darío Xohán Cabana. Xerais, 2022. 453 páxinas. ♠24,95€