‘A ferida imaxinaria’, unha fenda que non se pecha

Javier Nogueira.

A literatura galega presenta, na nosa opinión, dúas particularidades no contexto da literatura universal. A primeira é que temos escritora, e non escritor, de referencia dentro do canon literario: ninguén ousa cuestionar a Rosalía de Castro como cumio das nosas letras e o nacemento destas como un ente feminino e feminista. Isto cargou sobre os ombreiros das escritoras do futuro un peso que ergueron de xeito excepcional ao longo das décadas –e seguen a erguer en boa medida–. A segunda é que boa parte dos autores e autoras que se atopan no centro do sistema na actualidade practican ao mesmo tempo literatura destinada a adultos e literatura infantil e xuvenil.

A traxectoria de Berta Dávila ata estes intres combina estes dous factores para situala, en opinión de moitos especialistas, coma unha das grandes voces –se non a gran voz– da narrativa galega actual. O seu ritmo de produción é intenso, xa que suma xa a súa quinta novela enfocada a todos os públicos, namentres dende 2013 publicou seis obras destinadas ao público infantil e xuvenil. Temos que salientar dentro do amplo catálogo de premios que recibiu que tanto en 2013 con O derradeiro libro de Emma Olsen coma en 2020 con Illa Decepción recibiu o Premio Repsol de Narrativa Breve. Semella claro que é un formato no que a autora se atopa cómoda e por iso volve sobre el en A ferida imaxinaria (Xerais).

A pesar do regreso da novela do século XXI a procedementos tradicionais relativamente abandonados durante boa parte do século XX, segue a haber autoras que utilizan a narrativa como espello para a expresión de fondos problemas humanos e conflitos interpersoais, o que enriquece o tecido narrativo ao superar a anécdota para atoparse con dimensións internas ou mesmo inconscientes. Cremos que nesta liña se atopa A ferida imaxinaria, mais ao analizala dende esta perspectiva agroman certas interrogantes.

A primeira está relacionada precisamente co papel da anécdota na novela e doutros elementos que podemos rexistrar baixo a etiqueta xenérica de “temáticos”. Se partimos do presuposto que vimos de enunciar, non se precisaría unha anécdota externa de grande importancia e, dende logo, non imos demandala como críticos e lectores. Porén, non podemos deixar de sinalar a dificultade para atopar unha estrutura argumental que sosteña os conflitos que Dávila presenta. Si hai que sinalar a presenza de tres motivos articuladores do relato: o eclipse e o preparacionismo debuxados como metáforas do mundo familiar e interior dos personaxes e os peixes como elemento paralelístico respecto ás dúas parellas de irmás distanciadas. Ocorre que estes motivos non chegan a acadar a categoría de “tópico”, polo que ao se situaren exclusivamente no mundo creativo da autora, e máis en concreto no desta obra, teñen un alcance limitado. Dito doutro xeito, só mediante unha hipérbole poderiamos poñer nesta novela unha desas faixas estrambóticas que rezan “A ferida imaxinaria, un libro que che cambiará a vida”.

Segundo a nosa visión, esta disfunción no temático pode explicarse pola relación entre fondo e forma –e velaquí a segunda interrogante–. Se algo nos ensinou a novela modernista é que os conflitos internos, familiares e/ou inconscientes –por veces– atopan a súa vía axeitada de expresión en técnicas como o monólogo interior, o estilo indirecto libre ou, en casos extremos, a corrente de conciencia. Ocorre que o uso destes vehículos expresivos, que sen lugar a dúbidas están na man dunha narradora como Dávila, levarían a novela cara a unha ficción experimental cuxa saída no mercado editorial sería menor ou máis difícil. No canto disto opta a autora por unha narración omnisciente que alterna o perfecto e un presente de indicativo que lles achega tensión narrativa aos actos dos personaxes. Esta narradora omnisciente compleméntase coa figura do que W. Booth identificou como “autora implícita”: unha voz que engade xuízos intelectuais e reflexións líricas (“Hai persoas incapaces de seguir o ritmo da súa propia vida”, “Unen as desgrazas imaxinarias, separan as desgrazas fácticas”, por escoller só dous exemplos).

Diciamos hai unhas liñas que ferramentas narratolóxicas como as citadas están na man de Dávila. Resulta evidente se atendemos ao seu dominio da linguaxe, en especial dunha musicalidade que ten que ver co seu debut poético (Raíz da fenda, 2013) e que se traslada á prosa. Agradécese ler unha prosa con ritmo, sen fórmulas baleiras e sen abuso dos cada vez máis frecuentes anglicismos, xerundios e pasivas perifrásticas –algo que ten aínda máis valor se observamos que a autora case que renuncia ao diálogo, modo textual agradecido para acadar un ritmo narrativo que guste ao lector contemporáneo, tan afeito a el–. Tamén se pensamos que Dávila consegue crear uns personaxes redondos e uns conflitos verosímiles a pesar da carga que supón a carencia en certos elementos temáticos xa comentada.

Semella claro que a ficción que aborda problemas da intimidade e a conciencia goza de boa saúde dentro do noso sistema literario –pensemos en que hai só unhas semanas falabamos, cos seus acertos e erros, dunha novela como Happy End de Mario Caneiro na que podemos atopar moitos puntos de contacto coa que hoxe abordamos–. A existencia desta temática e a propia traxectoria de Berta Dávila cráanlle un horizonte de expectativas ao lector –e ao crítico– que quizais se vexa menos satisfeito que c’Os seres queridos, novela que recibiu un aplauso case que unánime entre público (sinxelo) e crítica (menos sinxelo). Con todo, non anda o sistema literario galego sobrado de novelas maduras, ben escritas e cunha prosa de trazos estilísticos recoñecíbeis, polo que pasar algunhas tardes na compaña literaria de Dávila semella unha opción cando menos interesante.

♦ A ferida imaxinaria, de Berta Dávila, Xerais, 2023. 176 páxinas. ♠17,95€