A invención dos vellos

Eva Moreda.

Foi anunciarse o Día das Letras Galegas 2025 para as cantareiras e saír un monte de xente nas redes sociais a falar dos vellos, das vellas, das avoas propias: as que seica conservaban aínda vivísimo e lles aprenderan todo aquel repertorio para canto e pandeireta. E isto dicíao mesmo xente máis nova ca min, e por tanto seguramente con avoas máis novas tamén. Toda esta exhibición fíxome sentir algo inferior, porque as miñas avoas nin cantaban nin tocaban a pandeireta —nin ningún outro instrumento—, e non pasaron de legarme algunha que outra copliña que pode que aprendesen nas súas respectivas bisbarras —Mariña lucense unha, Ferrolterra a outra—, pero que pode tamén que aprendesen nas súas viaxes e contactos con xente de fóra da súa bisbarra —que non foron poucos—, na radio ou na prensa: ningunha delas era analfabeta, e, aínda que non eran tampouco moi lectoras, no camiño da oralidade á escrita eu sitúoas máis preto do segundo. As bisavoas? Ningunha, que eu saiba, tocaba nin cantaba, aínda que ningunha era tampouco urbanita ou burguesa, senón que estaban todas en diferentes puntos do continuum entre o rural e a vila pequena, se cadra tirando máis cara a isto último a medida que avanzaban as súas vidas. Que tocasen e cantasen as tataravoas —nadas, calculo, aló pola metade do século XIX— véxoo máis factible, pero se cadra só porque delas sei menos.

Non pretendo con isto, por suposto, cuestionar as historias dos que troulearon en internet das cantigas que as súas avoas lles aprenderon: ben me aledo por eles por teren esta oportunidade que para min é remota. Pero si direi que o discurso das vellas, das avoíñas encanastradas en modos de vida seculares e non tocados pola modernidade e que grazas a iso nolos poden legar case intactos no presente —que coincide tamén máis do que se cadra nos gustaría admitir co imaxinario de abuela gallega tan caro ao turismo mesetario: as abuelas que fan seica vulgares tortas de galletas— non deixa de casarme un pouco mal cos vellos galegos que coñezo á altura do 2024.

Porque os vellos de agora xa non vos son coma os de antes. Ben poucos vellos quedan que con algo de autoridade poidan narrar as súas batallitas da Guerra Civil. Si son algo máis numerosos os que lembran cunha certa claridade os anos da guerra e a posterior escaseza, por telos vivido na infancia tardía e na adolescencia. Pero medra a porcentaxe de vellos —se cadra xa é maioritaria, ou se non pouco a tardar— que xa os tempos máis duros non os viviron, e sitúan as súas lembranzas máis temperás case na época do Desarrollismo. Aos vellos de hoxe, en comparación cos de antes, é máis difícil desculpalos dicindo para si que cando empezou a chegarlles a modernidade eran xa vellos e pouco xeito lles quedaba xa para absorber calquera novidade: estes vellos foron no seu momento os mozos para os que cantaban os Beatles ou Bob Dylan, e non as persoas de mediana idade ou vellas que seica debían escandalizarse ante esas moderneces. A chegada da democracia tamén os colleu a moitos nunha idade na que, se ben se cadra xa pasou o pulo da primeira mocidade, aínda hai proxectos e aínda hai futuro; Manuel Fraga non era para moitos deles un coetáneo máis instruído e máis animal político, senón un señor que xa se aproximaba máis á idade dos seus pais ca á súa propia. Moitas das nosas vellas xa non pariron na casa, senón nun hospital; moitas deitaríanse coas súas parellas antes do matrimonio se cadra sen alardear, pero tamén sen gran complexo de culpa —por sorte—. Moitos vellos —e non só os urbanos— non son pozos de sabedoría tradicional, informantes ideais para cancioneiros e refraneiros: teñen un coñecemento fragmentario, aproximativo e folclórico da cultura tradicional, e se se lles pide que boten un canto popular é máis probable que canten algo que unha vez escoitaron no Luar ca unha canción que aprenderon dos beizos da súa avoa.

Porén, seguimos pensando que os vellos son os mesmos vellos da nosa infancia, os vellos dos setenta, dos oitenta, dos noventa. Cando pensamos un pouco e nos decatamos de que xa non é así e de que as xeneralizacións e frases lapidarias hai que matizalas un pouco máis, pode dar un pouco de vertixe. Eu teño para min que estas cousas teñen a ver coa dificultade de entender o tempo histórico: de comprender como o noso propio tempo, subxectivo e persoal, curto, insignificante, encaixa no gran devalar temporal da historia e de como nola contaron. Estes días circulaba polo X un meme que animaba os usuarios a buscaren dúas figuras históricas que pareza incrible que existisen ao mesmo tempo: por exemplo, o derradeiro eunuco da corte imperial chinesa e as Spice Girls; ou superviventes da guerra do Francés que na súa vellez chegaron a coñecer nenos que despois combaterían na guerra Civil. Hai máis paradoxos do estilo: o nacemento do primeiro millenial está máis afastado do momento presente do que o está da fin da Segunda Guerra Mundial. Entender que os vellos de agora non son os de antes e argumentar en consecuencia podería ser outra destas dificultades que nos causa este non ser quen de medirmos o tempo a ollo.

Pero tamén é posible que tal cousa se acentuase coa chegada da era da modernidade, na que aínda estamos agora. A modernidade non significa só que haxa novos inventos e xeitos de vida máis democráticos, senón que estes cambian a nosa subxectividade: na modernidade, o tempo anda sempre a correr a gran velocidade e en progresión lineal, non circular, e sempre perden os que non se adaptan. Os que non se adaptan son sobre todo os vellos, porque a partir de certa idade xa custa integrar os cambios que se dan arredor dun na propia weltanschauung. Xoga entón poderosamente no noso interese convencérmonos de que os vellos c’est les autres e crear unha caste case mítica de vellos que fan case todo o que non facemos nós. Ou que si facemos, coma no caso das cantareiras, pero sempre poñéndoos a eles —ou elas— nun lado e a nós noutro: aínda que pareza paradoxal, a recuperación do pasado e a idea mesma do pasado son preocupacións ben modernas. Se o tempo transcorre tan amodo que non tes nin a sensación de que está a transcorrer e o teu xeito de vida non se diferencia moito do dos teus avós, pouca preocupación terás polas cousas que pasaron antes —serán semellantes ás que pasan agora—, e os vellos non se diferencian de ti máis ca por teren máis enrugas na cara. Por iso teño a impresión de que esta elección de homenaxeadas foi a máis moderna que fixo nunca a Academia, aínda sen pretendelo.