A mínima vida do pintor Ben e Bóo

Xosé Enrique Acuña.

Ben e Bóo no parecer de Álvaro Cunqueiro e mais tamén Ben y Bóo desde a católica e parroquial legalidade dun libro de bautizados. Suma de apelidos galegos con nidia e recoñecible sonoridade poética que valen como desculpa para nos achegar a unha desterrada historia de descubrimento e exaltación. Tamén para resarcir a parca emerxencia, breve e finalmente frustrada, dun estraño pintor, hoxe esquecido, animada e dirixida por parte dun selecto grupo de estudantes. Os que quixeron ver nos seus cadros algo ben distante daquela pintura galega que en anos eufóricos e universitarios eles mesmos dicían sufrir e detestar. E quen foron escollidos descubridores non querían pasar por uns escolantes calquera. Os seus nomes, que xa comezaban a soar e máis destacar, acadarían no futuro —malia guerra e exilios, tristes e graves desvaríos, distancias ou silencios— un lugar sinalado nos debates de vocación vangardista que se abriron no interior da cultura galega en anos nos que aínda non se sospeitaba da Guerra do 36.

De saída van os seus apelidos: Seoane, Cunqueiro, Cuadrado e Del Riego. Un cuarteto que nos anos trinta do anterior e tan recente século daba inequívocos pasos para que unha Galicia na que vivían en mocidade alborozada e militante conectase cos distintos vangardismos artísticos, por veces contraditorios, dos que recibían pouco máis que síntomas e sinais. E nesa intención —porosa e sempre á espreita— os catro, e todo un selecto grupo de achegados, non deixaron, nos curtos anos que coincidiron coas liberdades da II República, de ofrecer mostras de creatividade espalladas, segundo tocase, por aulas e faladoiros, a usar manifestos e proclamas, ou desde as súas primeiras presenzas literarias nos xornais

No comezo, un garda municipal

Mais nesta historia, por veces desmedida, o primeiro co que batemos é coa figura dun modesto garda municipal compostelán de apelido Landín e que fora un dos tantos que de rapaz se formou en disciplinas artísticas na Escola de Artes e Oficios. Unha aprendizaxe que o marcará e da que lle queda un gusto pola pintura que, xa maior, e a exercer oficio policial, se empeña en cultivar e expoñer non sen desgustos e atrancos. Cando a finais de 1932 o garda Landín decide mostrar xunta outros pintores a súa maña de artista no trinque de “Amigos del Arte” abríronse as hostilidades. Chegan desde o sector abertamente decimonónico da pintura compostelá que non soportou nin entendeu a irrupción de voces que gaban sen disimulo a obra de Landín. Por medio de Álvaro Cunqueiro chegará un primeiro texto, máis poético ca crítico, de título “Fame de malencolías” no que, en galego, loa un lenzo que Landín presenta co atrevido motivo dunha moza deitada e espida: “Un pensa que aquila liña que nasce no van da nena vai parar n-un cravel”, escribía Cunqueiro da obra. A seguir novas e amigas palabras de Ánxel Fole e Arturo Cuadrado. Fole, en plena formación como xornalista, opta por descubrir as pezas máis ocultas de Landín logo de se achegar ao arrabaldeiro e humilde fogar do pintor: “La casa donde vive el pintor tiene una fachada renegrida y toda ella un aire torvo de casa de folletín truculento. Ingresamos en el pasillo, invadido por una espesa tiniebla. Subimos, a tientas, unas escaleras crujientes. La habitación donde Landín trabaja es una vasta pieza desmantelada, hosca, fría. La mejor luz de un día tíbio y soleado de marzo, apenas logra desvanecer la sombra aceda a los rincones”. Xente da cultura a escribir dun pintor por fóra da academia que ten continuidade en Laureano Santiso Girón, un republicano daquela tamén a exercer de xornalista. Quen remataría en oficios máis políticos, concédelle a Cunqueiro o papel de descubridor da arte de Landín. Santiso entendeu que era natural que un “lírico da poesía” como Cunqueiro reparase facilmente nun “lírico da pintura” como comprendeu e mesmo contribuíu a lles dar voz aos que animaron a Landín a esquecer o episodio de “Amigos del Arte”, dese un paso adiante, e se animase a mostrar a súa obra en mellores condicións. Carlos Maside —que sementaba maxisterio no faladoiro que reunía no Café Español, entre outros, a Cunqueiro, Cuadrado e Fole— tivo boa parte da culpa que se abrise en marzo de 1933 unha exposición nun salón do estudio do escultor compostelán J. Liste.

É o bautizo do Ben e Bóo pintor e o comezo tamén do idilio intelectual entre este artista e o escollido grupo que se deixa seducir pola obra dun artista autodidacta que, como Landín, titulaba as súas obras en galego.

Encarreirado polos seus novos e sorprendentes admiradores, o garda municipal Landín decide colgar novos cadros e admite compartir sala con outro descoñecido artista achegado por Maside. É o bautizo do Ben e Bóo pintor e o comezo tamén do idilio intelectual entre este artista e o escollido grupo que se deixa seducir pola obra dun artista autodidacta que, como Landín, titulaba as súas obras en galego. Luciano Santiso Girón desvelou que quizais ningún dos dous pintores exporía a súas obras se o “grupo xuvenil de artistas e intelectuais non viñese estimulando os dous artistas”. El mesmo, á procura “dunha arte nova”, exerce na prensa de crítico para presentar a un Ben e Bóo que “pintaba desde hai moito tempo por persoal satisfacción. Case maquinalmente” e que “cando os xoves e notables artistas galegos o coñeceron incidentalmente (…) declarou que non podía interesar a ninguén a súa arte”. Santiso entendía que precisamente por ser “súa” a obra de Ben e Bóo era merecente de ser descuberta polo público pois, no seu criterio, portaba “unha orixinalidade verdadeiramente asombrosa” dotada de sinais da “pintura primitiva unhas veces e outras da medieval” e a pesares de que non tentou ocultar en Ben e Bóo o seu “infantilismo precoz” e un ”descoido de elementais normas pictóricas”.

Este ambiente de euforia e vangarda, a todas luces esaxerado, conduce que na prensa galega sexa Luís Seoane quen publique un debuxo a interpretar a figura persoal de Ben e Bóo, caricatura que aos poucos días se verá repetida por conta dunha noticia fatal. As noticias xa circularan sobre o mal estado de saúde do pintor Ben e Bóo, mais ninguén agardaba que a enfermidade que padecía o conducise a unha morte tan inmediata como inesperada. Un falecemento que se quixo contar baixo o debuxo que realizara Seoane: ”Aberta aínda a mostra das súas obras coas que se presentaba por primeira vez (…) faleceu onte en Santiago de Compostela o pintor Ben e Bóo, inqueda figura da pintura galega contemporánea á que aportaba unha viva nota de orixinalidade. Ben e Bóo era un pintor intuitivo que chegou á arte xa na metade do camiño da vida. O seu falecemento deixa truncadas as esperanzas que nel tiñan posto algunhas das máis destacadas figuras da intelectualidade galega”.

O pintor confesáralle a Cuadrado —“días antes de morrer”— instantes da súa vida artística e como sentira a necesidade de contacto co mundo da arte.

E un deses “intelectuais” era Arturo Cuadrado, outro home dos que se reunía no Café Español. Non lle deu tempo a publicar en vida de Ben e Bóo a crónica da mostra que con Landín abrira en Santiago: “Viña de coñecer este artista o día da inauguración (…) e desaparecido xa, a miña oración foi a ofrenda de silencio e aquelas notas que el desexaba coñecer en vida, ninguén poderá desentrañalas. Tería que descubrilas fronte aos seus cadros”. Cuadrado, coma os seus compañeiros, preparara todo un canto á obra de Ben e Bóo de quen adiantaba que “non vira pintura, mais pinta con moita delicia”. O pintor confesáralle a Cuadrado —“días antes de morrer”— instantes da súa vida artística e como sentira a necesidade de contacto co mundo da arte. “Puiden preguntarlle se coñecía a Bosco e Brueghel. Mirou para os seus cadros e calou, ao seguinte morría. Así desapareceu un gran artista”. Arturo Cuadrado laiábase de que Ben e Bóo se fose sen rematar “Monxa”, o seu  “derradeiro cadro”, mentres subliñaba outras obras da exposición como “Montería”, “Casa de campo”, “Paisaxe con río”, “Pavana” ou “Romaría en Illobre”, pezas coas que “corría cara o seu país natal e oculto” e desde as que, enfermo, lograba un arte de seu, agora frustrado, porque “no preciso momento do aplauso, tivemos que facer a oración ante o seu cadáver”. Cunqueiro, do mesmo día do óbito de Ben e Bóo, narrou que na “caixa estaba moi branco, tallado en dura xeada vena de ar” cando o 22 de maio de 1933 o acompañaron cara ao funeral que se celebraría na colexiata de Santa María a Maior e Real do Sar.

Palabras estas que forman parte da elexía que o propio Álvaro Cunqueiro se decide a publicar en decembro dese mesmo ano para homenaxear un home e un pintor que “xa vedes a elegante figura fina que il tiña, delgada a puro sono e palidez. Sorría tan sinxelamente como adorna un entredós”. E entre citas a James Joyce, Höderlin e a relacionar directamente a súa pintura coa do alfandegueiro Henri Rousseau —“ridiculizado durante a súa vida, acabou sendo recoñecido como un xenio autodidacta cuxos traballos son dunha alta calidade”— insistir que Ben e Bóo “pintaba, quero dicir, soñaba”. Tamén que, a rememorar a xornada do seu “tránsito”, fora un home que “morreu o día que se lle quebrou o vidro humoroso que levaba por dentro. Unha vegada o seu anxo, aparición de neve a difumiño, fuxiu facéndolle trampa. Morreu compondo unha elegante figura quebrada. Elegante figura de aza de gueivota, de tempestuoso corazón ou de seis da serán, hora melancólica”.

Mais, quen era realmente Xosé Ben e Bóo?

Chegados aquí, podemos dicir que sabemos algo, o xusto, da vida do Ben e Bóo pintor pero nada o case nada da súa vida. Por exemplo do ano no que nace e onde, e tampouco dos anos que contaba cando faleceu en 1933. Un home que desaparece xa na madurez se seguimos —“tiña un fino cabelo entrecano”, describe Cunqueiro— o testemuño dos que tentaron convertelo en pintor de vangarda. Coñecemos que viviu en Cuba e que en La Habana fixo fortuna no ramo da confeitería ao tempo que, con prestixio na colonia emigrada, exerceu de consiliario da “Sociedad de Beneficencia de Hijos de Galicia” cando menos até 1922. Pasados catro anos xa se detecta aveciñado en Galicia onde é un retornado máis en posición de indiano rico que goza de amplas propiedades en Illobre. Nesta parroquia do concello de Vedra abre casa e ensaia nunha terra con tradición agrarista e societaria novidosos procedementos agrícolas que nalgún caso comparte e transfire os seus veciños. Acostumado á unha gran cidade como era a capital cubana, Ben e Bóo viaxa, dótase de biblioteca e compra casa na compostelá rúa do Hórreo ao mesmo tempo que revoluciona Illobre logo de instalar unha granxa apícola desde a que tenta contribuír á renovación do campo e ao progreso veciñal. Pasa temporadas entre Santiago e Illobre, arranxa de balde camiños veciñais, practica a caza, gusta da temporada de baños en Caldas de Reis e, entrado xa no vicio da pintura, escolle entra as veciñas que servían na casa as que farían de modelos para algúns dos seus cadros máis sinalados. Cunqueiro escribiu del que “non deixou nunca de ser anxo e sabía versos de reló de cuco (…). Tiña un canario frauta demasiado amarelo, asobiaba os “eses” i amaba profundamente os dúos das zarzuelas”. Xosé Ben e Bóo, con tres irmáns, non acadou descendencia da súa voda cunha muller de nome Josefina Medeiros. “Estaba casado cunha dona tímida como unha faldriqueira de probe”, apuntaba Cunqueiro á vez que deixou constancia que o casal se levaba “tan docemente que até mercaban revistas ilustradas para leren nas seráns dos domingos”.

O que persistiu da súa memoria

Pasadas poucas datas da desaparición do pintor, Francisco Fernández del Riego pronuncia en Vigo unha conferencia que titulou “Índice Cultural e artístico do Renacemento Galego” e xa evoca nela que Ben e Bóo “pintou seis cadros e aos doce días de expolos por primeira vez en Compostela, morreu. Era un primitivo. Por facer cousa como as dil, pero peores, Spies [Walter] pasa por ser hoxe, e é, un dos mellores pintores de Europa. Nos museos hai cadros de primitivos italianos de bastante menos valor que a “Muiñeira” de Ben y Bóo”. Unha cita que toma valor especial xa que nesta charla, Del Riego, só consideraba como artistas merecentes de ser nomeados como renovadores a Arturo Souto, Seoane, Colmeiro, Torres e Maside, xunto a Castelao e “as promesas de Laxeiro, Granell e Castro Arines”. Tamén Cunqueiro retornará a Ben e Bóo en senllas conferencias que imparte en Ourense e Barcelona. Na capital catalá cítao expresamente durante a intervención á que foi convidado para abrir en maio de 1934 unha exposición de Colmeiro nas Galerias Layetanas e, xa en Ourense, por conta dunha conferencia que pronuncia baixo o título de “A poesía eu mesmo i-outras noticias” na que, en maio de 1935, falou sobre o desaparecido escultor Xosé Eiroa Barral —“o morto inevitable”, definiuno—  á vez que, segundo as crónicas do acto, “con cálidas y finas palabras, llora y rie sobre la limpia pintura de Ben y Bóo”. Cunqueiro igualmente será o que con motivo da crítica que escribe sobre o “III Salón de Arte Gallego” reitere a súa admiración por Ben e Bóo —“un primitivo, un soñador, un anxo”— e á vez cite a presenza de tres óleos do pintor nesta mostra colectiva celebrada en 1935.

O certo é que a pintura de Ben e Bóo, como a do municipal Landín, quedou tan no esquecemento como a súa figura pasou a ser omitida malia os esforzos daqueles mozos galeguistas á procura da vangarda.

Reconvertido obrigatoriamente en crítico, xornalista e editor, o pintor Luís Seoane non esqueceu a figura de Ben e Bóo no seu exilio arxentino. Quen o debuxara en pose aínda habaneira lembraba nunha das súas charlas radiais en Buenos Aires aqueles seus anos galegos de amizade con Cunqueiro e como o poeta e máis tamén Santiago Montero Díaz (que usou do pseudónimo de Lázaro Vizcardi) tentaban edificar unha nova crítica artística. Cunqueiro (que daquela tamén debuxaba) publicou artigos, lembra Seoane, sobre temas de arte naïf e Ben e Bóo, “de quen eu lle fixen un debuxo”. Luís Seoane rememora con positiva amargura de exiliado como aquel “grupo de estudantes de Santiago de arredor dos anos 30 no que estaba eu incluído, descubriramos algúns pintores naïfs, como foi o caso do garda municipal Landín, e o do vello ex-emigrante Ben e Bóo, dos que fixemos mostras e notas para os xornais, incorporándoos á nosa historia como pintores do que pode sinalarse como un xénero de pintura, a dos naïfs”. Un apuntamento sobre Ben e Bóo que volverá ser citado por Seoane cando quere interpretar o sentido plástico dunha peza arquitectónica tan coral e particular como é O Pasatempo de Betanzos. “Unha obra de arte onírica”, caracterizaba cando se refería a obra patrocinada polos indianos irmáns García Naveira, que repousaba “como establece André Breton para a pintura do alfandegueiro Rousseau, sobre a pedra angular da inxenuidade” e que, subliña Seoane, se relaciona co tipo de pintura que imaxinara Ben e Bóo ou outros artistas emigrantes como Amenedo en Cuba ou Vicente Puente Castelao na Arxentina.

O certo é que a pintura de Ben e Bóo, como a do municipal Landín, quedou tan no esquecemento como a súa figura pasou a ser omitida malia os esforzos daqueles mozos galeguistas á procura da vangarda. Sen entrar se hoxe as opinións de Cuadrado, Del Riego, Cunqueiro ou Seoane soportarían todos os rigores críticos, nada transcendeu do paradoiro da obra de Ben e Bóo e só desde certos sinais poderiamos seguir a súa pista. Nos días aqueles da súa mostra de 1933, o pintor indiano insistira en que os seus cadros non estaban á venda. Ser un home adiñeirado e sen necesidades andaría de seguro tras unha decisión que hoxe sabemos que á fin non chegou a cumprir. O doutor Antonio Baltar conseguiu que lle vendese un cadro, o Seminario de Estudos Galegos apalabrou outro, e todo un don Ramón Otero Pedrayo, de supoñer influenciado polas opinións previas de Del Riego, Seoane, Cuadrado ou Cunqueiro, fíxose felizmente con outro óleo. E estas poden ser as pequenas pistas para que, chegado o momento e a necesidade, puidese reaparecer a obra do pintor de mínima e escasa vida artística. De quen Cunqueiro escribira certo día con “voz en re menor e os ollos en humidade e melancolía” e a relembrar que Ben e Bóo tivera en La Habana “un comercio de amorosas froitas e doces con moita canela”.