A novela experimental e a literatura galega (II)

Javier Nogueira.

Chegamos nesta entrega á análise do funcionamento do sistema literario galego actual. A nosa base teórica será a Teoría dos Polisistemas, establecida por Itamar Even-Zohar. O teórico israelí baséase no esquema da comunicación de Roman Jakobson, coñecido para calquera estudante de Secundaria español, para establecer unha serie de elementos dentro dun sistema literario calquera —uns elementos nos que non nos deteremos en profundidade por non facer a nosa tese aínda máis densa—.

Atopamos en primeira instancia un “produtor”, termo preferido ao de “escritor”, alguén que xera un texto e, tamén, alguén que participa nos procesos de produción intermedios —por exemplo, un corrector—. A súa contraparte é o “consumidor”, e aquí si consideramos a diferenza co “lector” moi relevante: mercar un libro non equivale a lelo e namentres un escritor ten como obxectivo un lector, outros membros implicados na produción do libro teñen como obxectivo o consumidor. Aínda se se le, tal e como constata Even-Zohar, “os consumidores de literatura […] consomen decote a función sociocultural dos actos implicados na actividade en cuestión […] máis ca […] o produto”.

Figura en terceiro lugar a “institución”: a serie de factores implicados na existencia da literatura como actividade sociocultural. O elemento da institución ten un interese especial pola súa transformación nas últimas décadas. Hai apenas medio século era sinxelo establecer as institucións principais: editoriais, críticos, xornais, Academias e escolas de todo tipo. Porén, na nosa opinión, o seu papel quedou ocupado en boa medida polo seguinte elemento que destaca o teórico israelí, o “mercado”. Define Even-Zohar o mercado dun xeito amplo: “O agregado dos factores implicados na compravenda de produtos literarios e a promoción de tipos de consumo”. U-la amplitude? “Unha escola normal […] é un membro da institución, dada a súa capacidade para vender o tipo de [produtos] que o estamento dominante […] desexa venderlles aos estudantes”. Xa que logo, os profesores funcionan (funcionamos) como “mercadores”.

Atopamos a continuación o concepto de “repertorio”, definido como “o agregado de regras e materiais que rexen tanto a confección coma o uso de calquera produto”. Trátase non só das regras da gramática e o léxico, senón de regras literarias que poden funcionar en distintos niveis, os “modelos”. É interesante que Even-Zohar distinga sistemas “novos”, onde o repertorio pode ser limitado e que tenden segundo el a dispoñer doutros repertorios, e sistemas “vellos”, que teñen repertorios ricos e tenderían á reciclaxe.

E cal é o resultado da combinación de todos estes factores? Un “produto”. E cal é o produto da literatura? O texto, que pode presentarse nos formatos máis diversos, dos que o máis habitual é o do libro. En calquera caso, constata o teórico israelí, a función da literatura orientada cara a si mesma está en clara decadencia, pois, conclúe, “a comunicación literaria […] é un dos procedementos da industria para colocar os seus produtos no mercado con éxito”.

Deixemos a teoría e regresemos á realidade e á nosa pregunta orixinal: como se publica unha novela experimental na Galiza? Precisa un produtor ou produtora primario, un escritor para ser máis claros. Está disposto a escribir novelas experimentais este? A resposta que amosa a realidade é “non” ou “moi pouco, probablemente”. Si, ten habido casos recentes de sona, como a consecución do Premio Torrente Ballester por parte de Raúl Santos con Cornucopia, pero non se pode dicir que estean integrados no sistema nin, de feito, que sexan literatura experimental de calidade. Podería deberse isto a unha incapacidade intelectual ou formativa, mais isto é unha hipótese absurda: os escritores galegos posúen formación dabondo, decote teñen estudos universitarios —en moitos casos, especializados na Filoloxía, a Comunicación e/ou a Tradución— e acceso a repertorios de todo tipo de literatura, experimental e non experimental.

Xa que logo, non se trata de que non poidan —poder de posibilidade— senón que non deben ou queren. Isto é unha primeira parte da resposta. O razoamento que segue non é orixinal: xa o formularon nestas mesmas páxinas, con lixeiras variacións, Eva Moreda ao falar da calidade literaria ou César Lorenzo en diversas recensións e textos críticos. O sistema literario galego é cativo, polo que conta cunha pequena cantidade de consumidores. Estes consumidores proceden dun ámbito institucional no que a progresiva mellora da educación cruza co progresivo descenso do galego como lingua de uso habitual: hai máis lectores, pero menos familiarización social coa lingua. Isto xera á súa vez un mercado pequeno, no que as empresas editoriais non obteñen beneficios importantes por unha literatura “comercial” que lles permitan investir en produtos menos comerciais, de menor calidade ou con menores vendas previstas. Como eses produtos non van ser rendíbeis non se escriben ou, se chegan a se escribir, non se publican ou non chegan a un público amplo. E os novelistas galegos precisan comer, vestirse, pagar a hipoteca… e aspiran á profesionalidade. Non obstante, este profesionalismo non pasa de ser algo aspiracional e chama a atención que, dadas as escasas opcións de que se leve á práctica, non existan modelos narrativos alternativos.

Algo de verdade pode haber nesta liña de pensamento, pois temos unha proba en sentido contrario relacionada coa poesía galega. Existe un certo consenso entre críticos e lectores —avalado por premios “nacionais”—: a lírica galega, con voces coma Chus Pato, Olga Novo, Yolanda Castaño e outras moitas, atópase nun estado de saúde excelente. E non é difícil relacionar esta boa saúde coa existencia dun subsistema literario e editorial no que prima a calidade e non a rendibilidade —posto que nin sequera Yolanda Castaño, coñecida pola súa defensa da escritura profesional ademais de pola súa excelente poesía, pode vivir dos beneficios dos seus libros de versos—.

Pero hai unha segunda parte da resposta que conecta co estético, co discurso contrario á experimentación do que falabamos no proxecto Galaxia e, tamén, cunha determinada idea da literatura galega, por certo reafirmada coa selección da poesía oral e as cantareiras como homenaxeadas nas Letras 2025. Na Galiza non se fai literatura experimental tamén por pre-xuízos sobre ela e por unha determinada visión.

Na cultura galega, tamén na literatura, abrazouse con emoción a definición do concepto fornecida polos Cultural Studies: a cultura debe entenderse nun sentido democrático e examinar todo aquilo que se pensa e se di (aínda que co foco posto, sobre todo, nas manifestacións da cultura popular). Non é algo que se atope nuns textos determinados, senón máis ben nunhas prácticas, convencionalmente establecidas como culturais. En canto á cultura popular en si mesma, optouse claramente por unha visión afastada do estruturalismo e moito máis achegada á Historia Social: un produto que agroma do pobo e as clases traballadoras, a verdadeira “voz do pobo”.

Dende este punto de vista, a novela experimental só pode verse rodeada de connotacións negativas no estético: non representa a voz do pobo, senón a dos intelectuais; non fai país, senón que se evade del; non consegue vendas, polo que é intrinsecamente mala… Poderiamos seguir a acumular argumentos no mesmo sentido.

Isto produce, en termos sistémicos, unha curiosa inversión. Suponse que o centro dun sistema literario debería estar ocupado polo “mellor que se escribiu e se pensou” (como pomposamente escribiu no século XIX Matthew Arnold na Inglaterra victoriana) e tamén por produtos revolucionarios nun momento (pensemos nun Manoel Antonio, por exemplo) cuxos procedementos rematan por ser asimilados e “canonizados”, namentres que na periferia estarían os textos da cultura popular, a novela de xénero de calquera clase, a literatura infantil e xuvenil… Ocorre xusto o contrario no actual sistema literario galego, en canto á novela como produción maioritaria se refire.

Isto produce tamén unha disfunción en termos estéticos que nos obriga a pisar terreo minado. Recorramos ao argumento de autoridade, neste caso á definición que Aguiar e Silva fai da “paraliteratura”. “Os códigos do texto paraliterario transfórmanse tan pouco e tan demoradamente que parecen estáticos, e repercuten neles, sempre con grande atraso, carácter residual e unha marcada simplificación, as innovacións estilísticas, técnico-compositivas e semántico-pragmáticas”. Na práctica, como sabe calquera lector de novelas de vaqueiros coma un servidor na súa infancia, trátase da presenza continua de estereotipos, na repetición dunha mesma estrutura e na escasa ou nula innovación na linguaxe, por citar tres trazos obvios. E que ocorre cando a paraliteratura chega ao centro dun sistema? Que educa paralectores e consumidores pois, como afirma de novo Aguiar e Silva, “o lector que ten como lecturas predilectas e absorbentes as novelas sentimentais de […] Corín Tellado ou […] as novelas de espionaxe de Ian Fleming e John Le Carré, con certeza non le a Fernando Pessoa, Ponge, Musil, Jorge Luis Borges, etc”.

A análise que vimos de realizar non é innovadora, mais si vai contra o discurso habitual dentro da literatura galega, tal e como se puido apreciar nas reaccións en redes sociais ao anuncio das Letras de 2025. A selección da RAG é lexítima, interesante e, sen lugar a dúbidas, vai ter moito máis éxito ca escollas como as de Delgado Gurriarán ou Francisco Fernández del Riego. Porén, persoas coma un servidor podemos discrepar dela —cremos— sen recibir automaticamente acusacións de elitismo —facilmente desmontables, por certo, se se estuda a traxectoria persoal dalgúns dos acusados, coma quen isto escribe—.

A discrepancia nace das diferentes e lexítimas visións da literatura galega. Respecto a quen desexa un sistema literario baseado na venda de libros ao público da escola, no que dominan as novelas de xénero —asistiremos en nada, de seguro, ao estoupido da autoficción na liña anglosaxoa marcada por Joan Didion— e se gaba a literatura oral das cantareiras —aforrareilles o que di Aguiar e Silva da literatura oral e que eu mesmo subscribo—. Pero algúns temos dereito a desexar e demandar como modestos lectores un mínimo oco para unha literatura diferente, vangardista, arriscada, que presente conflitos e fenómenos diferentes. Un oco que, nestes intres e dende hai unhas décadas, non existe.