A redución de sonetos: un xogo literario

Xesús González Gómez.

Raymond Quenau, en «Littérature potentiel», exposición realizada o 29 de xaneiro de 1964, no Seminario de lingüística cuantitativa, de J. Favard, e recollido o texto en Bâtons, chiffres et lettres (París, Gallimard, 1965, colección Idées; nós usamos a reedición de 1985), aproveitando o que el denomina «redundancia» de Mallarmé, procede á «hai-kaisación» de dous sonetos do autor de Unha tirada de dados xamais abolirá o azar (pódese ler a versión galega deste poema, realizada por Eme Cartea e publicada no anuario Barbantia, nº 7; tamén é recomendábel o traballo, en diversas entregas, de Fidel Vidal sobre este poema mallarmeano, publicado no blog Café Barbantia. Que significa, porén, «hai-kaisación».

Segundo o autor de Zazí no metro[1], «trátase de conservar dos sonetos (de Mallarmé) só as seccións rimantes», ou, «para empregarmos unha linguaxe matemática, vou considerar unha restrición deste poema ás súas seccións rimantes. (Permítome engadir unha puntuación subxectiva» (p. 355). O soneto é o seguinte:

Le vierge, le vivace et le bel aujourd’hui

Va-t-il nous déchirer avec un coup d’aile ivre

Ce lac dur oublié que hante sous le givre

Le transparent glacier dels vols que n’ont pas fui!

Un cygne d’autrefois se souvient que c’est lui

Magnifique, mais que sans espoir se délivre

Pour n’avoir pas chanté la région où vivre

Quand du stéril hiver a resplendi l’ennui.

Tout son col secouera cette blanche agonie

Par l’espace infligée à l’oiseau qui le nie,

Mais non l’horreur du sol où le plumage est pris.

Fantôme qu’à ce lieu son pur éclat assigne,

Il s’immobilise au songe froid de mépris

Que vêt parmi l’exil inutile le Cygne.

Reducido ás súas seccións rimantes, o poema queda así:

Aujourd’hui _

Ivre,

le givre

pas fui!

Lui

se délivre…

où vivre?

L’ennui…

Agonie

le nie,

pris,

assigne

mèpris

le Cygne.

Que interese ten isto?, pregúntase Queneau. Segundo el, os intereses son varios. Primeiro: entrégase un novo poema, que ao mellor non é un mal poema. Despois: «tense a impresión de que hai tanto na restrición como no poema», e «Tertio: sen chegarmos até ese límite sagrado, pode dicirse que esta restrición esclarece o poema primitivo, non está excluída de valor esexético e pode contribuír á súa interpretación» (p. 336).

Para «exemplificar» o que afirma, Queneau «restrinxe» outro soneto de Mallarmé, no que a redundancia é maior. Tratase do coñecido como «Soneto en ix», a segunda e definitiva versión de tal poema:

Ses purs ongles très haut dédiant leur onyx

L’Angoisse, ce minuit, soutient, lampadophore,

Maint rêve vespéral brûlé par le Phénix

Que ne recueille pas de cinéraire amphore

Sur les crédences, au salon vide: nul ptyx,

Aboli bibelot d’inanité sonore,

(Car le Maître est allé puiser des pleurs au Styx

Avec ce seul objet dont le Néant s’honore).

Mais proche la croisée au nord vacante, un or

Agonise selon peut-être le décor

Des licornes ruant du feu contre une nixe,

Elle, défunte nue en le miroir, encor

Que, dans l’oubli fermé par le cadre, se fixe

De scintillations sitôt le septuor.

Soneto cuxa «redución» ás seccións rimantes dá o seguinte

Onyx?

Lampadophore…

Phénix?

Amphore…

Nul Ptyx

sonore

au Styx

s’honore.

Un or?

Le décor…

Une nixe

Encor

se fixe:

septuor.

Como queremos comentar o que di desta sección rimante Queneau, debemos entregar unha versión literal, sen manter nin medida, nin rima, nin ritmo do poema. Velaí, sen ningún requilorio, a tradución do soneto en ix:

As súas puras uñas moi alto dedicando o ónix

A Angustia, a medianoite, sostén, lampadóforo,

Moito soño vesperal queimado polo Fénix

Que non recolle cineraria ánfora.

Nas credencias, no salón baleiro: ningún ptyx[2],

Abolida lilaina de inanidade sonora

(Pois o Mestre foise a captar prantos no Estixio

Co único obxecto en que a nada se honra).

Mais preto a xanela ao norte vacuo: un ouro

Agoniza segundo talvez o decorado

Dos unicornios lanzando fogo contra unha nixe[3],

Ela, defunta núa no espello, mentres

No esquezo cerrado polo cadro se incrusta

De escintilacións moi cedo o septeto[4].

Realizando a redución da tradución, velaí o novo poema (sic):

Ónix?

Lampadóforo…

Fénix?

Ánfora.

Ningún Ptyx

Sonoro

No Estixio

Se honra.

Un ouro?

O decorado…

Unha Nixe

Mentres

Se incrusta:

septeto.

(Nin que dicir ten que a nosa redución dá un poema completamente diferente ao que sairía se traducísemos a «redución» realizada por Queneau. Poden comprobalo pola súa conta lector ou lectora.) Segundo o autor de As flores azuis: «A angustia é lampadóforo, mais tamén o ónix, igualmente a ánfora ten a forma do Fénix. Finalmente, desta maneira adivíñase o que é, quizais, o septeto, no que a maior parte dos eséxetas ven as sete estrelas da Osa maior, mais que quizais son as sete rimas raras do soneto.» (p. 337): e continúa Queneau afirmando que non todos os poemas son «hai-kaisábeis». Non «todo poema resiste semellante tratamento. A explicación, xulgo, é simple. En Mallarmé, e particularmente nos sonetos de Mallarmé, cada verso é un pequeno mundo, unha unidade cuxo sentido, dalgunha maneira, se acumula na sección rimante, mentres que en Racine ou Victor Hugo, máis aínda en Molière ou Lamartine, o sentido circula dalgunha maneira a través das rimas, non se demora e non pode recollerse nas seccións rimantes» (p.337), e afirma que, por exemplo, o soño de Athalie [personaxe da traxedia homónima de Racine], é «hai-kaisábel», o que Queneau realiza e que non nos imos transcribir.

Nove anos despois, en Oulipo, La littérature potentiel (París, Gallimard, 1973; citamos pola edición de peto, Gallimard, Col. Folio, 1988), Queneau, no traballo «La redondance en Phane Armé» (redución de Stéphane Mallarmé, é que traducido ao español dá Phane armado; podiamos xogar coa palabra Phane e o seus significados en inglés, ou coa súa resolución fonética en francés –fane–; e de armé –armado–, pero temos que ir acabando para falarmos do que queremos falar;), entrega a redución de 8 poemas de Mallarmé (p. 181-185), reducións que tampouco transcribiremos porque non é o que nos trae aquí.

O que nos trae aquí é a redución, a «hai-kaisación» de varios sonetos dun poeta galego que pouco tiña que ver con Mallarmé. Se ben o noso autor, o galego, facía sonetos, como o francés, os sonetos do poeta galego están máis achegados aos fabricados por Francesco Petrarca do que aos sonetos mallarmeanos.

[exemplo de soneto cuxo autor asimilou a lección mallarmeana, composto por un poeta luso:

OUTRA COISA

Apresentar-te aos deuses e deixar-te

entre sombra de pedra e golpe de asa

exaltar-te perder-te desconfiar-te

seguirte de helicóptero até casa

dizer-te que te amo amo amo

que por ti passo raias e fronteiras

que non me chamo mário que me chamo

unha coisa que tens nas algibeiras

lançar a bomba onde vens no retrato

de dez anos de anjinho nacional

e nove de colégio terceiro acto

pôr-te na posição sexual

tirar-te todo o ben e todo o mal

esquecer-me de ti como do gato

se ben o poeta di o seu nome, pescuden lectoras e lectores a súa identidade.]

Por outra parte, existe a redundancia no poeta galego de quen imos facer as reducións? Acho que non, porque non hai que confundir reiteración con redundancia cando se fala de poesía (ou de linguaxe), pero non me vou meter nesas lerias, xa que non é o motivo deste escrito. Penso, ademais, que poeta de quen realizaremos a «hai-kaisación» de diversos sonetos seus, malia o que poida parecer, non chegou a asimilar a lección de Mallarmé –como tantos outros poetas!–: usar as palabras de cada día cargándoas de sentido. É dicir, «darlles un sentido máis claro ás palabras da tribo». Por outra parte, para confirmarmos que o poeta galego non foi influído por Mallarmé, quizais abondase con facer unhas cantas citas de escritores e poetas galegos que case que chegan a tratar o poeta francés de «inútil»: talvez o fagamos algún día, e de paso explicariamos o porqué dos ataques ao poeta francés. Pero vaiamos ao noso.

O poeta de quen faremos unhas cantas reducións de sonetos non é outro que o infelizmente falecido hai un ano, Darío Xohán Cabana. Compuxo o de Roás moitos sonetos, pero os que reduciremos aquí están tirados todos do libro Amor e tempo liso (Cancioneiro) (Santiago de Compostela, Concello de Santiago, 1987, Colección Compostela nº 1. O poemario fora galardoado co Premio Celso Emilio Ferreiro, 1986, convocado polo concello de Santiago).

O primeiro soneto, sen título, que reduciremos é o que aparece na páxina 21.Velaí o soneto e mais a súa redución. Como Queneau con Mallarmé, permitímonos unha puntuación subxectiva, ou, se se quere, arbitraria.

Caravel, veño por verte Verte

sobre o fusil estribado, estribado,

veño por verte arrizado, arrizado

rubio caravel reberte. reberte.

De tanto terte e non terte, Terte

caravel de soño irado, irado,

de tanto terte soñado soñado.

ben penso de coñecerte. Coñecerte,

De tanto amarte e buscarte buscarte,

ben penso que hei de mirarte mirarte

cabo da xente máis brava, brava,

caravel de rubio ardente ardente

que estás nos ollos da xente xente

que non quere ser escrava. escrava.

O seguinte soneto é o que aparece na páxina 47 (como o anterior, sen título):

Te-lo cuspe de visgo e as palabras molladas, Molladas

as palabras arreitas de espadanas en flor en flor

provocantes a longas cabalgadas de amor de amor

polas brañas do mundo despaciosas e amadas. e amadas.

Te-la sudes do ventre coma de augas salgadas Salgadas

levedando en continuas augacións de desexo, de desexo

e atravésanme os dentes cun estraño amarguexo amarguexo.

converténdoos en finas agulliñas harpadas. Harpadas.

Te-los fluxos seguidos como tépeda fonte Fonte

escoando da escura matagueira do monte do monte:

que agaveo azorado procurando o teu cume, o teu cume.

e é de choivas candentes e metais licuados Licuados,

o lugar onde agardan os cabalos atados atados

que de pronto se ceiban en torrentes de lume. de lume.

O seguinte soneto ocupa a páxina 53:

Que sexas anchas pétalas de rosa Rosa:

e un cálice central secreto pozo, pozo,

e ande eu polo arredor con tanto gozo gozo.

como unha bolboreta temerosa, Temerosa,

sexas flor de corola despaciosa despaciosa,

con leve inclinación descontra o centro centro

de todo o mel, e tarde en ir a dentro a dentro,

xogando a ser avéspora gulosa, gulosa,

sexas rosa outonal e perfumada perfumada,

de ambrosía salobre, agurgullando agurgullando

materia irresistíbel e fluída, fluída,

e eu caia pola pétala mollada mollada,

de cuspe e sudes ávidas, buscando buscando

atoutiñante o cálice da vida. a vida.

Da páxina 66 tiramos o seguinte soneto (sempre sen título)

Era o noso navío de preciosa madeira Madeira

e aparellos de liño, cousa bela no mar, no mar,

e andabámo-los mares de ribeira en ribeira en ribeira

procurando teimosos un soñado fogar. fogar.

Unha vez arribamos a unha praia encantada Encantada

Que borrou a precisa decisión de singrar, de singrar.

e deixamos na praia moita xente varada Varada.

seducida do acougo e o tranquilo xantar. Tranquilo xantar.

Pero algúns non quixemos nin comida nin leito Leito

e singramos de novo nun navío desfeito desfeito

polos ventos contrarios e os agravios do mar, do mar.

e anque o tempo nos baixa pensativa a cabeza, A cabeza,

nós seguimos buscando a indicible beleza indicible beleza,

da mañá que cheguemos ó soñado fogar. soñado fogar.

e o último soneto que do que realizamos a súa «hai-kaisación», o da páxina 68:

A vista da agrada terra vosa Terra vosa

co mar en tanta gala acompasada acompasada

e esa viña madura que se amosa que se amosa

pola gloria do sol iluminada, iluminada,

póñenme no cerebro a repousada repousada,

nostalxía dun verán de sombra e lume sombra e lume,

que andamos a cansar con fiel pisada pisada,

congostras de herba verde e seco arume, seco arume,

e o vento abrasador do pensamento pensamento

convoca toda a gloria do pasado do pasado,

derramando nas cousas a memoria memoria

das moradías máxicas do vento do vento

que nos amaba outrora no sagrado sagrado:

lugar onde empezou a nosa historia. a nosa historia.

Outro día se cadra comentarmos os poemas resultantes das «reducións» e veremos se, como afirma Queneau da súa redución do «Soneto en ix» de Mallarme, estes novos poemas poden servir para interpretarmos os sonetos non «reducidos» de Darío Xohán Cabana.

[1]Existe versión galega (moi boa) desta novela, realizada por Henrique Harguindey e publicada por Laiovento en 2009.

[2] Palabra inventada por Mallarmé cuxo significado aínda se discute hoxe.

[3] Seres, femininos, fabulosos que habitan nas augas, análogos ás xanas da mitoloxía asturiana.

[4] No sentido musical do termo; é dicir, un conxunto de sete voces ou sete instrumentos.