Antón Riveiro Coello: “A literatura axuda a construír a nosa percepción do mundo”

Ana Rodríguez Barreiro.

Antón Riveiro Coello (Xinzo, 1964) é xa un clásico das nosas letras. Presenta estes meses, en distintos puntos da xeografía galega, a súa última obra publicada, o libro de relatos Días de intemperie (Galaxia). Temos o privilexio de compartir mesa con el nun deses actos e aproveitamos para alongar a conversa e profundar nalgunhas das claves da súa produción literaria.

As rulas de Bakunin, Laura no deserto, O paraíso dos inocentes e agora Días de intemperie desenvolven as súas tramas en escenarios bélicos. Que hai nas guerras que as converte nunha materia literaria tan prolífica? O relato “O salvoconduto” vai dedicado “Á miña avoa, que máis dunha noite atravesou a lúa fría da raia”. Na súa biografía persoal (e non só literaria) fica tamén o pouso dalgunhas guerras? Hai algunha implicación íntima, algún contacto directo con persoas que sufriron conflitos en carne propia que axude a explicar o seu interese por un tema que, en calquera caso, transcende o individual e vira universal?

Nas guerras vemos os extremos do espírito humano e como o verdadeiro ser sae á superficie para nos revelar a súa esencia. Aí temos acceso ao mellor e ao peor das persoas. Ese, talvez, sexa o maior engado para quen escribe, ver o comportamento das persoas diante de situacións límite, porque a natureza bárbara dunha guerra estraga os parámetros coñecidos de vida normal e civilizada, mesmo en comunidades que nunca imaxinaban verse nun inferno semellante. Ucraína e Siria, por poñer só dúas das guerras activas, que tamén son pano de fondo destes relatos, acollen sociedades que até hai ben pouco non parecían moi diferentes á nosa. A miña implicación é literaria, aínda que algúns destes textos están baseados na miña relación con persoas que sufriron en carne propia a traxedia das guerras.

Os relatos de Días de intemperie non contan as guerras dende a perspectiva de quen as provoca, senón de quen as padece. A denuncia das inxustizas sociais (das consecuencias das guerras, por exemplo) segue a ser unha finalidade da literatura actual? Cre que a súa narrativa cumpre unha función máis alá do mero entretemento das persoas lectoras?

A literatura axuda a construír a nosa percepción do mundo, e escribir sobre unha guerra é intervir nela aínda que o fagas dende un sofá, porque a literatura ten un poder inmenso sobre a forma que vai tomando a nosa identidade colectiva. Eu confío na literatura como instrumento para mudar a realidade das cousas e intento que sexa, amais dunha nube de entretemento, unha illa de reflexión e impacto.

No relato “Un anxo de mármore”, unha vella actriz de teatro, incapaz de asumir a morte da súa filla nun bombardeo en Mariúpol, refúxiase na interpretación, evádese nun mundo de loucura e fantasía, e segue a estudar papeis e a representar obras para o escaso público que lle consegue a súa neta Mariia. Nun determinado momento, a voz narradora dinos que Mariia “sente o desexo de aplaudir con vigor e contaxiarse desa doenza, porque así sería o único xeito de protexerse da realidade”.

A mesma idea repítese no relato “Acuario”, onde unha libraría de Alepo se converte nunha especie de santuario para as persoas que a frecuentan durante a guerra civil siria. O libreiro protagonista afirma que “a literatura ten un poder curador e aínda é quen de crear parénteses de dor nalgúns clientes que visitan o local”. O teatro, a literatura en xeral, é unha forma de acubillo? Poden a cultura e a arte salvar das intemperies do mundo?

Esa é unha función máis da arte, salvarnos da bestialidade, que tamén é outra intemperie. Nunha guerra, onde o perdes todo, non só a parte material senón tamén os seres queridos, a identidade, o traballo, o fogar…, o teatro ou a literatura, tal como acontece nestes relatos, pode ter un poder curador que vai máis alá do simbólico e se converte nun refuxio contra a realidade durísima das bombas e a súa loucura.

O libreiro de “Acuario” di: “Abro a vitrina unha vez máis. Cada libro é coma unha lápida que honra a memoria de cadanseu morto. Así, se acariño as capas, creo rozar o rostro que hai detrás de cada recordo, e se leo algún parágrafo, sospeito a sombra dunha voz. É un exercicio case diario que me trae a este panteón de afectos”. Que libros seleccionaría para unha vitrina particular en que atesourar afectos literarios? Que autores recoñece como influencias para a súa escrita?

Fun sempre un lector moi anárquico e son produto desas lecturas desordenadas, porque todo o que lemos remata por levedar dentro de nós, aínda que non sexa literatura de peso. Pero, se teño que buscar influencias, talvez se atopen detrás deses libros que pasaron por min e quedaron: Blanco Amor, Otero Pedrayo, Casares, Ferrín, Freixanes… Todos escritos por homes. Agora, por sorte, nesa biblioteca de afectos xa estarían moitas escritoras.

“Mariia é forte e nunca a viron chorar”. Así comeza o primeiro relato de Días de intemperie. Nos seguintes, volven aparecer en varias ocasións mulleres que rachan co estereotipo de debilidade e submisión: mulleres cheas de dignidade que deixan en evidencia a covardía dos homes; mulleres que toman a xustiza pola man e se vingan dos asasinos; mulleres sirias feministas, activistas e revolucionarias; mulleres da Limia que cruzan a fronteira portuguesa sen temor da noite nin dos lobos… Foi consciente, ou mesmo buscada, esta ruptura dos roles de xénero? A que motivacións responde?

Moitas veces, nas coberturas informativas que os medios de comunicación fan das guerras, vemos certa equiparación de nenos e mulleres como vítimas. Nos enfoques da loita militar sempre houbo un dominio hexemónico masculino. Pero agora as guerras non teñen o formato do pasado, en campos de batalla, senón que acontecen nas cidades, entre unha poboación diversa. Aquí o papel das mulleres é esencial, xa sexa como enfermeiras, coidadoras, nais, espías ou combatentes activas. Elas sempre xogan un papel fundamental na resistencia civil e na organización da comunidade. Eu quería poñer o foco nelas, e tamén na infancia, porque o seu sufrimento e loita adoitan ser ignorados ou directamente silenciados. Nos relatos vemos esoutra parte tan esencial dunha sociedade en guerra, atrapada nun fogo cruzado.

Ten cultivado distintos xéneros e subxéneros literarios, con dedicación preponderante ao conto e á novela. Hai algún no que se atope máis cómodo? Que diferenzas sinalaría entre o proceso de construción dunha novela e dun relato?

Teño que recoñecer que me sinto máis cómodo na novela ca nos outros xéneros. O motivo é porque me dá máis espazo e me permite usar ferramentas que non son axeitadas para o relato, como poden ser as grandes estruturas, as diferentes voces narrativas, as linguaxes figuradas e metafóricas, os adxectivos, múltiples personaxes e longos períodos temporais, características que cadran máis cunha novela e coa miña necesidade de contar. Agora ben, a consideración do relato ten máis prestixio entre os escritores que entre o público. Talvez sexa por unha cuestión de peso, porque unha sociedade como a nosa valora máis o traballo físico e entende que unha novela precisa de máis horas.

Nas historias de Días de intemperie destacan os finais sorprendentes, algúns absolutamente estremecedores. Como e cando nace o desenlace dun relato? Hai novelistas que afirman que non coñecen de antemán o final das súas novelas, senón que este se lles vai impoñendo a medida que avanzan os acontecementos. Hai espazo nun relato para que isto tamén poida suceder así ou o desenredo da historia ten que estar claro para o contista dende o principio?

Nunha novela as historias medran máis segundo se escribe e case sempre van cara a lugares non previstos, con personaxes que se nos aparecen de súpeto e situacións con que non contabamos. Pero nun relato, que sempre busca a xenialidade, non queda outra que a economía e a concisión. De aí que, se temos o final, moito mellor, e todo o que escribimos debería ir dirixido cara a ese punto concreto para provocar en quen le algo semellante a unha iluminación ou un abraio. Mentiría se digo que todos os remates dos meus relatos estaban pensados de antemán, pero a verdade é que a meirande parte deles si tiñan un destino predefinido.

Os finais insospeitados e conmovedores, así como o medido mantemento da tensión narrativa, son dous acertos evidentes de Días de intemperie. Mais non podemos deixar de poñer o foco sobre outro elemento ben característico da súa obra: o estilo. O coidado exquisito da linguaxe, o uso maxistral do adxectivo, a incorporación de suxestivos recursos retóricos (nomeadamente, de metáforas) fan que as páxinas dos relatos se tingan de lirismo. “A primavera coa o seu verde por entre a guerra”, lemos nunha das páxinas do libro. Ten vontade explícita de coar a poesía na súa prosa?

Hai quen di que o estilo non se debe notar, pero para min é algo esencial que nos diferencia dos demais. Se non hai unha forma, estamos a primar só o contido, o simple argumento. Aí creo que é onde está precisamente a liña que separa un texto de simple entretemento doutro que aspira a ser unha obra literaria. Iso si, hai moitas clases de estilo. O meu creo que intenta combinar a forma e o contido, cun predominio de figuras estilísticas e palabras cun valor connotativo para espertar emocións e sentimentos na imaxinación de quen me le. Gusto da descrición, da creación de imaxes plásticas, talvez próximas á poesía, pero sempre ao servizo da historia que quero contar.