Antonio Piñeiro: “A literatura non pode cinxirse a fórmulas cómodas”

César Lorenzo Gil.

Antonio Piñeiro (Santa Uxía de Ribeira, 1962) vén de gañar o Premio Lueiro Rey de Narrativa Breve 2015 coa novela O noiro (Sotelo Blanco). Este éxito chégalle cando aínda mantén no andel de novidades o seu anterior traballo literario, A identidade fascinada (Galaxia). Falamos co autor destas dúas obras.

Hai veces que os autores premiados con determinados galardóns lles dan moita importancia aos certames xa non só polo prestixio que van acumulando cos anos senón tamén polo que lles evoca a súa adscrición. Non se lle pasou a vostede co Lueiro Rey.

Pois si que me pasou. Lueiro Rey é unha personalidade moi interesante e moi valiosa. Mais neste caso non só a nominación me interesaba. Eu sabía que toda a organización, desde o Concello do Grove aos membros do xurado, teñen un coidado especial coa literatura. E iso interesábame moito. Eu xa me presentara anteriormente ao premio e gañalo agora é un grande orgullo.

Vostede gañou ese premio c’O noiro, unha novela ambientada na Guerra do 36. Está visto que non é dos que pensan que xa se escribiu moito sobre ese tempo.

É un tópico falso iso de que na literatura galega hai xa moito escrito sobre a Guerra do 36. Demostrouno John Thompson cando investigou ese tema hai uns anos no libro As novelas da memoria. Hai que ter en conta a importancia do conflito, non só na configuración e no contexto español senón a nivel europeo. Aquela guerra foi un laboratorio do que logo sería, xa non só a II Guerra Mundial, senón o mundo que se formou a partir do 1945, con dúas superpotencias enfrontadas e un constante debate sobre que modelo socioeconómico acabaría por ser hexemónico. Pois ben, todo iso ocorreu no 1936 aquí; é normal que siga a espertar o interese de historiadores e tamén de escritores.

Mais O noiro non é un achegamento típico na bibliografía literaria galega. Non hai bos e malos, non hai un intento de resarcir os represaliados ou subliñar a maldade dun dos bandos. O personaxe principal é poliédrico, contraditorio…

A ver. Eu entendo que cando pensamos naquela guerra, tomemos partido. Non se pode ser equidistante nin comprensivo tan sequera con moitas das cousas que pasaron. E polo tanto non penso que haxa maniqueísmo, hai en todo o caso un compromiso coa xustiza. No caso desta miña novela, eu quería transmitir a través dese personaxe principal unha análise propia e literaria sobre a violencia. Contar que dentro da mesma persoa pode haber varias posturas diante da violencia. A min interésame a guerra como parte da influencia humana sobre o contorno, sobre o mundo. É un factor máis de modelado da realidade que só pode levar a cabo o ser humano.

O enfoque é intimista, aínda que aparecen referencias aos grandes feitos da guerra.

Hai unha parte de contexto na que en efecto aparecen personaxes, acontecementos e colectivos reais, desde Henrique Líster ás Brigadas Internacionais ou determinados combates. Mais no fondo, o que eu buscaba era conseguir achegarme ao fenómeno bélico cunha ollada filosófica.

A estrutura da novela ten unha parte “documental”, na que o autor se converte en personaxe. Non sei como constrúe vostede o equilibro entre realidade e ficción.

Por suposto que hai realidade no libro pero non como parte substancial do relato. Que as cousas aparenten ser reais non significa obrigatoriamente que o sexan. Onde si hai realidade é no traballo previo á escrita. Para min foi moi relevante visitar os escenarios da guerra que quedan en pé, as trincheiras que son visitables. Hai quen non sabe que ao sur de Madrid hai practicamente unha trincheira de case 20 km continua, na que se ven os vestixios das batallas, onde nas árbores non só hai impactos de bala senón que alí quedaron incrustados os proxectís. Nos EUA, ou en Francia, deixaron sen desmontar uns poucos metros de trincheira da guerra de Sucesión ou da batalla de Verdún, respectivamente. Pero eu non falo diso, eu falo dun escenario da violencia aínda recente que deixa a quen o visita cunha sensación moi estraña porque a esencia do confronte permanece alí, apegado ao ar.

Vostede é historiador. Non sei se nalgún momento, cando se achega a unha obra que o obriga a investigar, é quen de deslindarse dese oficio cando fai literatura. Ao final, historia e literatura teñen moitos puntos de rozadura.

É certo que se tocan e non hai maneira de evitar que se rocen nalgún momento. Se falamos do meu caso, a literatura vénme de sempre e a historia forma parte da miña vida como profesión. E é por iso que ao final, a historia sérveme como materia prima pero as miñas obras necesito que sexan literatura. O debate sobre que formas adopta iso que se chama narrativa histórica como subxénero é inabarcable ás veces. O que queda claro é que a historia segue a ser unha fonte inesgotable de temas literarios. Incluso naqueles aspectos que poderían parecer pechados, sempre se atopa unha nova visión, unha oportunidade de dicir algo novo desde un punto de vista literario.

“N’A identidade fascinada quixen facer a biografía dun momento”

Falemos do seu inmediato traballo anterior. O primeiro que lle quero preguntar é se vostede é deses autores que consideran que non hai que explicar a literatura, que literatura é todo aquilo que se presenta con ese nome malia a estrutura, os personaxes ou a trama non casaren co que se considera habitual ou canónico.

Literatura é todo aquilo que relata buscando unha forma determinada por iso que se chaman recursos literarios. Esa forma narrativa final debe ter, por forza, unha face expresiva. Con esta definición, caben moitas cousas no termo literatura. Son as crónicas xornalísticas literatura? Para min, si.

N’A identidade fascinada prescinde do clásico esquema de presentación-nó-desenlace; non hai protagonistas cos que identificarse o lector. Por momentos un ten a sensación de estar a ler un ensaio, outras unha crónica…

É que a forma clásica, na trama ou na presentación dos personaxes que interveñen, hoxe non é intocable. A literatura debe provocar. A literatura non pode cinxirse a fórmulas cómodas. Fórmulas cómodas seguramente para un determinado tipo de lector. O autor literario ten que abrir as posibilidades expresivas. Nese momento conseguirá maior liberdade e conseguirá mellores resultados. O escritor chegará antes ao feito literario se non se deixa atar por clixés e formalismos.

A novela da que falamos percorre a Compostela da década do 1980, especialmente a Compostela universitaria. O tempo da cidade na que vostede estudou a carreira. É fácil intuír que cando un percorre un momento do que coñece todas as chaves, o importante como escritor é conseguir manter o equilibrio entre o que un xa sabe e dá por suposto e a necesidade de facer accesible o texto para os lectores, para todos, non só para aqueles cos que se comparten determinadas claves xeracionais.

Non debemos nunca fuxir das dificultades. Para min, en efecto, achegarme a aquel tempo incluía ese risco. Eu non quixen construír un relato biográfico de min mesmo, nin sequera un retrato xeracional. Quixen facer unha biografía dun momento determinado, conseguir a imaxe completa daquela Compostela.

Que foi tan importante naquel tempo?

Non penso que aquel tempo fose tan importante ou decisivo ou calquera outro adxectivo soberbio ou solemne. Compostela, coido, viviu varios momentos de efervescencia ao longo do século XX. Por exemplo, na década do 1920, até o crack do 29, co apoxeo dos cafés culturais. Ou despois, a finais da década do 1970, cando a morte de Franco coincide coa explosión hippy e neolibertaria.

Na xénese da obra, non sei se vostede tivo a dúbida de achegarse a aquel tempo coas ferramentas da historiografía no canto de coas da literatura.

Si que dubidei pero ao final triunfou a literatura. Gústame un tipo de ensaio flexible, que me permite xogar cos datos. O ensaio rigoroso, académico, con datos estritos, notas ao pé, referencias bibliográficas, neste caso, era para min unha opción demasiado fría; non me apetecía.

Aínda que o libro ten moitas caras, moitos temas, personaxes, ambientes e vías de análise, chama a atención que considere o atentado do Exército Guerrilheiro do Povo Galego Ceive contra a discoteca Clangor como o feito que lle dá remate a unha época. Visto desde hoxe, aquel feito non parece tan relevante desde un plano histórico. Non sei se moita xente menor de 50 anos o recorda, tan sequera.

Coido que si foi un feito moi relevante. As crónicas daquela e a historia que incluso se fai hoxe en día si que consideran o atentado contra a discoteca como o final dunha maneira de pensar e de vivir, en Galicia e en especial en Santiago. A min, analizar aquel atentado sérveme, doutra volta, para analizar as diferentes caras da violencia. Ante a violencia, o meu estado de ánimo sempre é estupefacto e ao tempo, múltiplo. Pregúntome de onde xorde ese desexo, non sei é aínda un vestixio do animal do que provimos que ás veces sae e reclama o seu instinto de sobrevivencia. No caso concreto daquela bomba, o máis importante foi que un acto ilóxico, aquela especie de desorde das cousas, sumiu aquel tempo na tristura. E iso foi irreparable.

Amais de escribir, vostede é un dos entusiastas activistas do Café Barbantia, un dos colectivos culturais máis influentes na actualidade.

É froito dunha inquietude por difundir a cultura desde a nosa comarca. Facémolo coa vontade de darlle relevo a determinadas cousas. Perante o feito cultural galego, podes ignoralo ou podes falar e “contalo”. Nós optamos por abrir a boca. Desde un punto de vista persoal, o que intento conseguir coas miñas colaboracións é dar o enfoque dun lector sobre a actualidade literaria galega. Considérome un lector asiduo, máis nada. Falo só do que me gusta, do que chama a miña atención.

Desde esa posición de “lector asiduo”, como ve o panorama actual da nosa literatura?

Esta reflexión non a circunscribo só ao campo da literatura senón a todo o eido artístico galego actual. Coido que vivimos nunha aparente contradición algo dorosa. Por unha banda, vivimos un momento creativo moi potente, mellor dito, vivimos un momento dunha potencia extraordinaria, con grandes escritores e artistas mais que ten que medrar nun ambiente moi complicado nos planos económico e de comunicación. Sabemos que estamos a facer as cousas ben, recordemos por exemplo as opinións de Antonio Gamoneda, quen dixo que era en Galicia onde se estaba a escribir a mellor poesía do Estado. A literatura galega, como sistema, defende moito máis a busca da calidade literaria ca calquera outro sistema literario de Europa neste momento. Pero é como se ninguén de fóra deste ambiente o soubesen e ademais nunhas condicións moi precarias, moi difíciles para que ese traballo luza como merece. E chama a atención que esa dificultade de contar todo isto veña pasar xusto neste momento, cando hai tantas e tan doadas canles para a comunicación.

Para rematar, que libros está a ler neste momento?

Acabo de rematar Camiños na auga, de Manuel Núñez Singala (Galaxia), unha novela da que podería saír unha boa película. Un libro selvático, igual ca o outro que empecei a ler, Os Kowa, de Xavier Queipo (Galaxia). Mais aí acaban as semellanzas, xa que nestoutra novela o que hai é unha busca individual. E tamén teño canda min Un asasino felizmente casado, de Fidel Vidal (edición do autor).