‘Ao sur da liberdade’, un filólogo na Alta Idade Media

César Lorenzo Gil.

Ao sur da liberdade é o primeiro libro de ficción de Xosé-Henrique Costas, catedrático de Filoloxía Galega na Universidade de Vigo. Este volume é o primeiro dunha triloxía titulada “Banu Marwán: a estirpe do galego’, saga familiar ambientada entre os séculos VIII e IX ao redor da figura histórica de Banu Marwán, o galego, fundador de Badallouce (a forma galega medieval da actual Badajoz, a finais do século IX).

Nesta primeira entrega, Costas preséntanos o avó do tal Banu Marwán, Ianes, fillo dun ferreiro, que de pequeno entra como criado no mosteiro de Samos. Esta novela conta a súa vida, as súas aventuras e viaxes a finais do século VIII, nunha convulsa época na que o conflito relixioso e político mantiña en permanente conflito a Hispania con capital en Qurtuba (Córdoba) e o Reino de Galecia (herdeiro da Gallaecia romana e sueva).

A novela podémola encaixar perfectamente no xénero da novela histórica, aínda que a personalidade e aventuras de Ianes nazan da invención do autor. O principal obxectivo desta obra é servir de introdución ao ambiente político, relixioso e social da época na que todo sucede. As peripecias do seu protagonista podémolas considerar como o mito da orixe de Banu Marwán, pero aínda que na historia si se desenvolve a personalidade e intereses de Ianes, no fondo el é a lanterna que vai iluminando os temas dos que realmente o autor nos quere falar.

Ao sur da liberdade está asentada case por completo nos diálogos. Diálogos do tipo didáctico, cos que o autor constrúe o seu universo, non tanto literario coma histórico. Velaquí un dos nós da obra: Costas entende esta novela non só como un “enredo”, senón como un mapa que lle permita ao lector actual coñecer un dos períodos menos tratados na nosa literatura: a Gallaecia inmediatamente posterior á caída do Reino de Toledo. Costas opta pola explicación “interna”, é dicir, que a caída do rei Rodrigo non tivo como causa principal unha invasión árabe, senón un levantamento dos fillos do defunto rei Vitiza que contou con apoio mercenario estranxeiro. Esta hipótese, defendida por Emilio González Ferrín (2006), xa foi refutada por Alberto García Sanjuán (2013) (curiosamente, a hipótese a refutación aparecen na bibliografía ao final deste libro), pero é evidente que literariamente se lle fixo moi atractiva a Costas.

Fóra desas claves, a novela aproveita as viaxes do protagonista para contar con moito detalle a división eclesiástica e militar, o estado de vilas, cidades e bispados, e sobre todo o amplo e profundo debate teolóxico que naquel tempo enfrontou diversas ramas do cristianismo hispánico, aínda lonxe da homoxeneización católica, apostólica e romana que había triunfar bastantes anos despois. Costas, un pouco na liña de Umberto Eco n’O nome da rosa desfruta pondo os seus personaxes a debateren sobre a natureza de Cristo, o sentido da Trindade e as diferenzas de ritos ou de regras que cada bispo ou abade defendían para a súa comunidade.

Este didactismo, sumado ao papel de “introdución” desta novela favorece a sensación de que Ao sur da liberdade é un longo plano xeral que nos serve para entendermos o contexto global da atmosfera da serie. Os personaxes aparecen para darnos datos nutritivos sobre aquel tempo e espazo, moitas veces sen que veñan ao caso, sempre con máis detalles dos que serían naturais e propios aos diálogos nos que se insiren. Noutros moitos casos, esta técnica wikipédica arruinaría o resultado final, pero nesta novela, case por riba do argumento peripatético de Ianis, a trama da obra é xustamente iso: o autor a describirnos esa Galeza tan descoñecida e misteriosa, onde conviven galaicos con bérberes, onde a escravitude é habitual, onde os condes son pouco máis ca señores de cativos exércitos que gardan os muros de pequenos vilares ameazados por piratas e ladróns. O autor alumea un mundo e a fasquía da narración é máis ben un engado para aprendermos sen esforzo as súas claves. O autor fixo un gran traballo de recreación e iluminación dunha época da que hai pouca documentación, en especial sobre a vida cotiá que el reconstrúe con grande afouteza. De aí que tanto valor adquiran o mapa inicial, as ilustracións (cuxa autoría é de Héitor Picallo Fontes) o índice toponímico e onomástico (coma se lésemos un ensaio), ou o glosario. Non esquezamos que esta é a novela dun filólogo, e é na lingua onde realmente a obra adquire o seu principal interese, onde o autor deixa a súa auténtica pegada.

Porque Ao sur da liberdade destaca especialmente pola súa expresividade. Ao principio, o lector pode bater coa estrañeza de ver galegos do século VIII falando con variantes dialectais e xiros actuais, pero a decisión de Costas non é azarosa. Demostra durante toda a novela o seu coñecemento sobre a evolución do latín ao galego e pon ao servizo deses diálogos un rico léxico, pero sobre todo un absoluto dominio sobre a lingua oral. Crea un estilo coherente e singular, seguramente o trazo máis literario deste libro, que deste xeito se converte nunha novela sobre a linguaxe, aínda que se estableza na exótica atmosfera da Alta Idade Media. É común na novela histórica intentar facer que os personaxes falen dun xeito arcaizante, pero en moitas ocasións esa lingua do libro parece un remedo das obras de teatro do castelán do Século de Ouro pasado polo tradutor automático ao galego. O autor deste libro opta por emparentar as voces populares actuais con aquelas outras, nun eixo que á parte do filolóxico atinxe tamén o social. É o pobo o que fala. As “voces baixas” toman a palabra, xogan cos límites do idioma, estírano, moldéano, doméano até facelo infinito. O catedrático volve a súa lingua literaria unha forza natural que non cabe nin nos dicionarios nin na normativa: vibra e golpea. Revive para o galego da década do 2020 o verbo indómito de Méndez Ferrín. Mais neste caso, a pesar de que a época da novela se daría á épica, Costas máis ben optou pola picaresca.

En definitiva, Ao sur da liberdade é unha novela histórica heterodoxa, máis subxectiva do que adoitan ser estas novelas e que necesita completarse como triloxía para poder saber se é, principalmente, un xogo filolóxico e historiográfico ou se esta primeira entrega é só a introdución para un corpo narrativo cunha engrenaxe autónoma e funcional. De momento, as pezas están colocadas sobre a mesa. Sabemos a que quere xogar o autor, pero aínda lle falta crear o mecanismo para que o lector poida desfrutar por enteiro da experiencia, máis alá da admiración polo ben pintado que está todo.

♦ Ao sur da liberdade, de Xosé-Henrique Costas. Morgante, 2023. 234 páxinas. ♠19€