As dez hectáreas poéticas de Xoán Abeleira
Xesús González Gómez.
Toda muller, todo home, e, xa que logo, calquera poeta só é sensíbel ás súas propias emocións, e tanto a muller, como o home, como o poeta que intente simular as emocións dos outros perde miserabelmente o tempo. Como dicía Paul Claudel (e vaia por diante que era –é– un gran poeta e unha persoa miserábel, por non usar outros substantivos máis duros) cada un/ha dá o que pode: un/has o pan e outra/os a semente. E engadía o autor de Le soulier de satin, ambos son iguais, e cada poeta ten o deber de descubrir «o campo de dez hectáreas do que é labrego». Ese campo de dez hectáreas, que se pense o que se pense, son moitas para calquera poeta, é o que intenta cultivar dende hai anos Xoán Abeleira, primeiro en castelán, e dende hai máis de vinte anos en galego[1]. Tanto dende a poesía tout court como, tamén, dende a tradución, como da indagación sobre a poesía (La poesía no es un cuento), a fotografía e a colaxe, etc., Abeleira, está a cultivar nesas hectáreas que mencionaba o poeta francés, simplemente.
Ora, se ben todo no que traballa se pode considerar poesía, centrémonos hoxe na poesía «escrita» –a escrita en galego. Até o día de hoxe, Abeleira entregou catro libros: Animais, animais, As nosas sombras no xardín de Serralves, Pan de ánimas e Aw En: haikus, tankas e senryus. E hai máis dun ano deu ao prelo unha antoloxía dos seus poemas, en que engade «Textos soltos, inéditos et alii». Antoloxía publicada en versión bilingüe galega-castelá: La poesía es un misterio clandestino (A Coruña, Medulia, 2023).
Esta antoloxía, realizada polo propio autor, é unha boa ferramenta para introducirse no mundo poético de Abeleira. Mundo que está atravesado, como o de todo poeta, por múltiples influencias que lectora ou lector percibiran axiña. Ademais, o autor engade unha serie de notas explicativas que tamén indican influencias recibidas, asimiladas e transformadas na súa poética. Non obstante, sempre ao que ter coidado. Raymond Roussel afirmaba que un escritor sempre minte, e Roa Bastos engadía que aínda mente máis cando fala da súa propia obra. Ora, estas «sentenzas» pódense aplicar aos poetas, é dicir, á poesía? Non o discutiremos hoxe, pero cando un poeta fala da súa propia obra, non sei se minte, pero si que adoita pasarse, coma se dicía hai anos, «diez pueblos», porque un ten lido prólogos de poetas galegos a poemarios seus e unha vez acabado de ler ese prólogo, limiar ou palabras xustificativas, un espera, como mínimo, un Hölderlin e sae, como moito, un Benito Losada menor, aínda que, ao mellor, o tal «poeta» pensa que é un poeta urbano, moderno e vangardista. Así andamos, aínda. Ben, máis que andar camiñamos a ranquear e tropezar unha e mil veces coa mesma pedra sen avanzar un centímetro lineal.
Mais deixémonos de laios e vaiamos ao que temos que ir, á antoloxía da poesía de Xoán Abeleira, organizada, como dixemos, e traducida por el mesmo. Antes de entrarmos en «materia», digamos que alguén se pode sorprender porque a versión castelá dá, e eu penso que foi a intención do autor, un poema que ás veces é diferente da versión orixinal. E é que Abeleira (tradutor ao castelán e ao galego de poetas como Rimbaud, Sylvia Plath, Apollinaire, Ginsberg, André Breton, etc,, ), como fai cando escribe poemas «seus», traduce dende un eu poético alienado (logo diremos que significa isto), e actúa como intérprete e como intermediario. Na súa tarefa tradutora, Abeleira (verta textos poéticos de outro/as ou poemas propios) opera como se estivese a crear un produto novo, en certa maneira, independente da «manifestación textual» do orixinal para intentar conseguir unha eficacia equivalente ao orixinal na lingua en que foi vertido o poema. De aí, como diciamos, que se poida pensar, ou se pense, que poema galego e poema vertido ao castelán son dous poemas «diferentes» (como o son e, ás veces, con ritmo semellante, iso si). En todo caso, traducir é «transcrear».
A medida que lectora ou lector se introduza nos poemas recollidos nesta antoloxía, antoloxía que é unha boa ferramenta para seguir a traxectoria poética do seu autor, decatarase dos cambios que houbo na poética de Abeleira (sen poética, infelizmente, non hai poema), e como lecturas, feitos, realidades, circunstancias persoais (e colectivas) ampliaron a «experiencia do poeta. A experiencia na poesía non dá «poesía da experiencia»: toda poesía e a experiencia do poeta coa linguaxe, polo que toda poesía é, ou pode considerarse, poesía de/a experiencia). Mais penso que entre as partes I (Animais, animais) e II (Pan de ánimas et alii) e as partes II, IV e V, conformadas por poemas tirados de «Identidades», «As nosas sombras no xardín de Serralves» e «Textos soltos, inéditos et alii) hai un cambio, ou un afondamento, na poética de Abeleira.
Ese cambio (ou afondamento), para min, dáse na percepción do eu poético. Non é o mesmo «eu» poético das dúas primeiras partes que o das tres seguintes. Se nas dúas primeiras partes o «eu» poético seria o «eu» poético «clásico», nas seguintes Abeleira realiza unha operación que podiamos denominar de «alienación». En «Identidades», por exemplo, o poeta colle un personaxe (Nerval, Klee, Chagall, Rimbaud, F. Kahlo, etc.) realiza un esforzo para falar a través del, esforzo que significa desprenderse do eu individual, fundilo co eu subxacente que atopamos en todo o que existe e así crear un novo eu poético que non sería o eu poético «orixinal» do poeta, senón o eu poético do outro (o famoso «Je suis autre» rimbaudiano). Mais ese outro non só bota olladas sobre «identidades» alleas ao autor, senón sobre a propia identidade do autor, do poeta, e así cando este presenta o seu mundo, cando se presenta el mesmo, a ollada é a do Outro, como ben percibe Abeleira neste curto poema:
Escribámonos
Sen versos covardes
Deixémonos escribir
(As cursivas son miñas).
Ese novo «eu poético» é o que lle permite ao poeta escribir os poemas de As nosas sombras no xardín de Serralves. Un gran poemario de amor; ou desamor, en realidade. Pero como o amor é, segundo Denis de Rougemont (O amor e Occidente), un sentimento totalitario, resulta que nese sentimento está incluído o desamor, polo que todo poema de amor é tamén un poema de desamor e todo poema de desamor é un poema de amor: «De súpeto / Todo vai ben / de súpeto / Todo vai mal// O amor// De súpeto / Todo está ben / De súpeto / Todo está mal// O amor». Que o amor sexa un sentimento totalitario, que o poeta «cree» un eu poético alleo a el propio, é o que conduce que nos poemas deste poemario, nos presentes nesta antoloxía e nos outros que conforman o libro, nunca o poeta chegue aborrecer, a odiar, a persoa amada/desamada. Os poemas que conforman As nosas sombras… son grandes poemas de amor/desamor e por iso, consumido o amor e consumado o desamor, o que se percibe neles é unha «expresión» melancólica dos momentos, dos anos, dos feitos, mesmo das lecturas, etc., que viviron os dous: o seu amor, nunha palabra: «dende que marchaches / todo foi todo é / comer incendios». Ese outro poético esta operación de alienación (a alienación, segundo, por exemplo, Carlos Gurméndez, consiste en deixar de lado o eu interior, o eu subxacente que se atopa en todo o que existe, para dar paso a ser outros dalgunha forma e abolir as fronteiras entre eu/mundo e eu/outros), é dicir, desprendernos do noso eu individual e fundilo co subxacente ou interior. Esta é a gran operación que realiza sempre o/a poeta. Non esquezamos, por outra banda, que segundo Lacan a construción dun mesmo está na alteridade. Mais non se debe esquecer que, paradoxalmente, a alienación –sobre todo a alienación poética) serve para desalienar e decatármonos que aínda que manteñamos adhesións identificativas (inconscientemente, como sería o caso da escrita automática,. entre outros), nunca deixamos o noso transfondo singular (seguimos con Gurméndez e outros). Porque ler é, tamén, unha operación de alienación/desalienación…
Mais levado pola alteridade –talvez arrastrado por ela–, quizais porque o poeta se deu conta de que debía superar a escisión e a disgregación do eu propias da cultura occidental (do cartesianismo), tomou unhas vías que se manifestan, ás veces en segundo grao, nos poemas inéditos e tamén, claro, nalgúns dos outros apartado: a vía oriental (xaponesa: o haikú, o tanka, etc.): «Ah a multiplicidade / de sérmonos e de existírmonos / Cando amándonos fluctuamos / Nise alén no que devimos». E o… xamanismo. É dicir, visión da poesía como síntese do individual e do universal., que é o propio do pensamento «oriental», ou do que se ten como tal. E o xamanismo, porque o xamán, segundo Luc de Heusch «conserva íntegra a súa personalidade psíquica, cuxos poderes están decuplicados» e, ademais, sempre segundo a Heusch, o xamanismo «é unha marcha ascensional, fundada nunha cosmogonía graduada: a existencia dun eixo do mundo permite a viaxe mística, o desprazamento vertixinoso da alma do chamán no espazo, a subida ao ceo e a baixada aos infernos» Non está de Heushch a falar dos grandes poetas de todos os tempos?
Por outra parte, todos sabemos que, dende sempre, misticismo e erotismo foron de mans dadas: san Juan de la Cruz, fray Luis de León, O Cantar dos cantares, etc., por só citar «clásicos». Ese presunto misticismo (talvez sería necesario falar da «materialidade» do xamanismo, pero hoxe non toca) está unido sempre ao erotismo. Erotismo presente nos poemas de Abeleira: «Ti e mais eu / Máis preto que na vida / Malia todo // Amecidos indistintos por momentos // Na plenitude».
Queda moito, e penso que bo, por falar da poesía de Xoán Abeleira. Podiamos falar de certos momentos de escrita automática, de soños, de delirios, etc., elementos que usa o poema (a pegada do surrealismo) e que lle permiten eludir (ou esquivar) a famosa antinomia subxectivo/obxectivo mediante alteridades da subxectividade (a creación de novos eu poéticos). Podiamos falar desa homenaxe a Antonin Artaud que é o poema: «Canción do demo (Do fuso negro», non homenaxe á persoa do poeta francés, senón á súa linguaxe –o que leva implícito unha homenaxe ao poeta. Ou podiamos analizar verso a verso ese poema «Non si», que é unha das grandes homenaxes poéticas ao idioma galego, ou mellor sería dicir á fala. Mais queremos acabar afirmando que a obra poética de Abeleira é unha aventura moderna, de intensidade, de experimentación, de vontade poética. Un círculo de vigorosos inquietudes esparéxese: convídanos a sentilas tanto como a pensala. É dicir, se debemos crer, por exemplo, a Georges Mounin, facer o poema, porque este só se realiza cando é lido. Ou, para remitírmonos a Claudel: Abeleira puxo a semente, a lectoras e lectores tócalles, tócanos, facer o pan coas emocións do poeta e as nosas propias emocións.
[1] Quizais abondaría analizar verso a verso o gran poema (de amor) que é «Vulpes vulpes», coa nota que lle engade Abelaira, para entendermos a súa poética.
♦ La poesía es un misterio clandestino, de Xoán Abeleira. Medulia, 2023. 446 páxinas. ♠21,90€
