As memorias do editor Pauvert, unha “travesía” pola cultura francesa do século XX

Xesús González Gómez.

Despois de saír do oculista entro nunha biblioteca de barrio que está a carón da clínica en que rematan de facer un balance positivo da miña capacidade visual. É unha biblioteca de barrio de zona medio-alta, á que lle foi doada a biblioteca da escritora e, sobre todo, tradutora Isabel Núñez (1957-2012). No fondo desta biblioteca hai verdadeiras xoias literarias (non de bibliofilia), e libros que non están nin nas bibliotecas universitarias da Cidade Condal. Sobre todo libros en francés e inglés que, supomos, Isabel pensou dalgún modo en traducir, ou ofrecer a algunha das editoriais para as que traballou. Desta vez, non collo ningún dos libros do seu «fondo», senón as memorias dun editor francés, Jean-Jacques Pauvert.

La travesía del libro, tal é o título das memorias de Jean-Jacques Pauvert (1926-2014). Deuno ao prelo en 2004 a editorial gala Viviane Hamy, e a tradución española (de María José Furió Sancho) publicouna no 2011 a madrileña Trama editorial, na súa colección «Tipos móviles», da que xa falamos aquí mesmo noutra ocasión. Memorias que se inician cando empeza a traballar, con apenas quince anos, na libraría da editorial Gallimard. Despois de abandonar prematuramente os estudos, Jean-Jacques fora caixeiro nun estabelecemento de baños populares, rapaz dos recados nunha «sinistra fábrica metalúrxica, máis dous ou tres intentos dos que nin me lembro, que sei eu». Como que era un lector impenitente, seu pai, xornalista, decidiu falar co editor Gaston Gallimard: así foi como a inicios de 1942 entrou a traballar na libraría da editorial, nun tempo en que as máis importantes editoriais francesas tiñan libraría propia.

Empeza logo polo inicio, é dicir, de onde viña, quen era a súa familia, entre os seus parentes había un tío avó escritor: André Salmon, amigo de Guillaume Apollinaire), etc. A poucos de traballar na libraría da Gallimard, percibe que a venda de libros de segunda man, ou antigos, é un negocio, e é ao que se dedica. Tamén nos conta que nesa libraría coñeceu a Camus, a Genet, a Cocteau, a Jean Paulhan, e outros escritores, dos que explica anécdotas curiosas. Por exemplo, do hierático Paul Valéry: durante a ocupación de Francia polos alemáns (tempo en que estaba restrinxido case que todo), o autor d’O cemiterio mariño ía ver un libreiro de vello: asináballe os seus libros con dedicatorias, por cada libro asinado, Valéry levaba un paquete de cigarros. Fala tamén de que seu pai e nai eran resistentes, mais nunca lle explicaron nada, como, logo se decatou, fixeron case que todos os verdadeiros resistentes. El tamén foi parar ao cárcere e «xogou» a resistente, mesmo tiña unha pistola, que un día lle ensinou a Jean Genet, quen ao tela entre as súas mans tremía.

O seu maior negocio nisto da venda de libros de segunda man foi cando deu coa biblioteca dun surrealista, de Maurice Heine, que morreu sen descendencia. Fixo un gran negocio.

Acabada a Ocupación, creou unha revista, Palimurge, que logo sería o nome dunha libraría súa. Pediu colaboración a varia xente, mesmo a Sartre, quen «tiña algúns defectos (co tempo funlle descubrindo máis), pero posuía un raro fondo de xenerosidade, unha enorme indiferenza polos asuntos materiais», que non foi moi alá. Continuou vendendo libros até que creou unha editorial… como de «rebote». Quería editar as obras completas do marqués de Sade, pero o tempo da Liberación foi un tempo de «moralistas» consumados. O goberno saído das primeiras eleccións democráticas logo da expulsión dos nazis, en que os principais partidos foron o Partido comunista —non hai que esquecer que Jeannette Vermeersch, a muller de Maurice Thorez, secretario xeral deste partido, e non unha militante de Acción Católica ou dun grupúsculo integrista relixioso, estaba contra o aborto e perseguía as mulleres que formaban parte de grupos que estaban a favor do control de nacementos: como, por certo, o castrismo nos anos 1960 e 1970—, o Mouvement Populaire Républicain (demócrata-cristiáns e gaullistas), os socialistas da SFIO e uns cantos conservadores, mantivo e mesmo endureceu as leis represivas contra os libros considerados «inmorais» (maiormente eróticos e pornográficos) ou que atentaban contra os «bos costumes»: varias sentenzas exemplares: prohibición de editar Sexus, de Henry Miller, en francés ou en calquera outra lingua no territorio do Hexágono; Boris Vian e mais o seu editor son condenados a pagar cen mil francos cada un por publicar e traducir (aínda que en realidade Vian era seu autor) Cuspirei sobre as vosas tumbas; o letriste Isidore Isou é condenado a dous centos mil francos de multa e oito meses de cadea (sentenza en suspenso) polo libro A mecánica das mulleres, etc. Leis que tardarían en «aggiornizarse». Tamén fala da gran crise do libro francés de 1945 a 1955, e non só pola falta de papel.

E empeza a editar. Sen grandes vendas. Dinos, por exemplo, que Historia de O, de Pauline Reage, en realidade Dominique Aury (nacida Annie Desclos), vendíase moi pouco, O editor José Corti explicaba, a finais dos cincuenta, que tardou dez anos en esgotar os mil exemplares de Como dúas gotas de auga, de Paul Éluard, e de Derrière les fagots, de Benjamin Péret, e que tiña os almacéns cheos de exemplares de A inmaculada concepción, de Breton&Éluard, publicado en 1930. O editor GLM tiña aínda a finais da década de 1950 os almacéns ateigados de libros surrealistas. O propio Pauvert tardou case dez anos en vender a primeira edición (dous mil exemplares) de As criadas, de Jean Genet (1952: en 1960 aínda había exemplares no almacén). Mais adiante, cando publica cinco libros de Breton: a edición íntegra de Manifestos do surrealismo, Arcane 17, La clé des champs, Martinique charmeuse de serpents e a Antoloxía do humor negro, vende moi poucos. O mesmo pasa coas obras de Georges Bataille que edita: o único que se «porta ben» é O erotismo, etc. Todos estes datos que entrega Pauvert, e os que dá José Corti en Souvenirs desordenés, e os que puido dar Guy Lewis Mano (a editorial GLM), ou calquera dos os editores de Breton, de Péret, do Aragon e do Éluard surrealistas; os libros de Max Ernst (Unha semana de bondade, e outros) tamén eran ruinosos, etc. Todos estes datos, e máis que entrega, botan, en certo modo, aos infernos a famosa teoría bourdieuniana dos campos literarios: trinta anos despois da súa fundación, os surrealistas continúan a vender os mesmos libros que vendían nos tempos heroicos de 1924 a 1936: como moito, cincocentos exemplares de cada libro. Non gañaran, en trinta anos, un milímetro de «capital simbólico» e, por suposto, moito menos de capital en moedas, que é o verdadeiro capital, o que en realidade conta[1].

[E agora non imos entrar nesa leira, só lembrar un exemplo algo parvo. Hai uns meses, paréceme que na revista de historia Murguía, lin un traballo, parte dun máis amplo, de non me lembro quen. Falaba da creación de Galaxia e falando dos anos 1950 en Galicia usaba o termo «campo literario»: estes filólogos metidos a sociólogos! Todo aquel que leu, un pouco atentamente, o discutíbel libro de Bourdieu, sabe de corrido que hai sociedades na que non existen campos, e en Galicia o campo literario… cando empezou a existir, se é que existe?: eu penso que non. Habería que discutilo no canto de lanzar o termo como un canto contra á cara do contrincante. En 1950, o que había na Galicia era, simplemente, un deserto literario sen posibilidade nin dun perdido oasis; ou, se se quere ser mais suave, un ermo literario (Non hai que esquecer que de 1939 a 1950 apenas se editaron unha ducia de libros no noso idioma.) Coa aparición de Galaxia e Monterrey, na década de 1950, a cousa mellorou, cantos libros se editaron –en Galicia, deixemos fóra os editados no exilio– nesa década: douscentos?[2] Moitos me parecen. E na década seguinte, cantos libros apareceron en Galicia, en galego?[3] E en que publicacións periódicas no noso idioma podían expresarse os diversos «axentes» do campo? O campo, daquela, e eu penso que aínda hoxe, non estaba nin en decrúa. Xa vai sendo hora de non confundir os nosos desexos coa realidade; esa confusión, que nos levou a tantas derrotas, parece que nos conduce cara á derrota final. Ao cabo, semella ser que o campo literario non é máis que algo que discuten diversos profesores de literatura que como moito leron unha introdución á socioloxía para afeccionados ao tema. Iso do campo literario nin lles interesa aos escritores nin aos lectores e, moito menos, aos editores. No fondo, o campo literario é unha arma (sic) coa que os diversos departamentos literarios e sociolóxicos das universidades non só están à la page, senón, que é, no fondo, compiten para ver quen acumula máis «capital simbólico», pero para que este se traduza en capital «real»: é dicir, en poder —bolsas, proxectos pagados polos diferentes ministerios do ramo e similares, aumento de cadro de persoal, etc.— no interior da universidade e, se se pode, no exterior: editoriais, xornais, revistas literarias, etc. etc.]

Pauvert, á parte de episodios da súa vida privada, casamento, divorcio, novo casamento, nacemento de fillos, líase con Regine Spengler, que era empregada da editorial e que logo se converteu en Regine Desforges, autora francesa de best-sellers inexportábeis, é dicir, só para uso interno dos franceses e francesas (sobre todo a serie titulada A bicicleta azul). Á parte da súa vida privada, Pauvert fala de persoas, libreiros, escritores e editores que vai coñecendo (Claude Gallimard, René Julliard –a quen define cunha frase: «René Julliard posuía un concepto literario mediocre. Era un grande editor»; lendo o que escribe Pauvert de Julliard a un lle vén ás mentes a figura de José María Lara, de concepto literario máis que mediocre, pero un grande editor; ao mellor, porque como dicía un coñecedor de editoriais: para triunfar no mundo editorial non hai que saber de literatura– Jerôme Lindon, Christian Bourgois…), dá retratos, normalmente cariñosos (sic) da maioría deles, aínda que garda frases sarcásticas para elementos como Aragon ou a xornalista Françoise Giroud e, sobre todo, para Philippe Sollers e o Grupo Tel Quel. Lembra que Sollers, en 1993, quixo cortexar a Guy Debord, quen se negou a coñecelo. Debord, en A mala reputación, escribe: «En L’Humanité do 5 de novembro de 1992, un desagradábel xornal tan cargado de sangue e de mentiras como as contas do doctor Garretta[4], houbo incluso eloxios para min. Pero do máis insignificante, xa que levaban a firma de Philippe Sollers». Tamén nos vai referenciando os seus problemas como editor: problemas coa censura, problemas cos dereitos, problemas de venda (moitos dos libros que publicaba as librarías non os querían por «inmorais», e moitos dos seus «comerciais» non querían vendelos polo mesmo, etc.). Entre estes libros estaba Le coin d’Irene, de escritor anónimo, mais todo o mundo sabía que era do Aragon surrealista. En 1953, Pauvert editouno, recortoulle o título, que pasou a ser Irene, simplemente, e engadiulle un nome de autor: Albert de Routisie, nome que mantiveron algúns editores non franceses que publicaron a novela de Aragon, entre eles o editor catalán (Laertes, 1987). Para Pauvert, Le coin d’Irene (A cona de Irene) é case unha obra mestra: non é para tanto e, como o mesmo Pauvert engade, se se inscribe no conxunto de que foi tirada (o armatoste publicado despois da morte de Louis Aragon titulado Defensa do infinito) resulta que non é nada: ou case nada. É interesante a parte en que fala da crise do libro francés, que vai desde o momento da Liberación (1944) até 1955. Dá a coñecer o nacemento de novas editoriais, Le Terrain Vague e o seu editor, Eric Losfeld, a quen Pauvert non lle ten moito cariño. Fala do fracaso da revista, dirixida por Breton e publicada por el, Le surréalisme, même, da que só apareceron cinco números de 1956 a 1959. Plasma os cambios que operados na Brigada Antivicio (sección da policía que perseguía os editores de libros prohibidos: mesmo algún dos novos policías admiraba a Georges Bataille como escritor e, di Pauvert, os policías desa brigada adoitaban ser máis comprensivos ca o xuíces). En 1956, precisamente, ten o gran xuízo contra Pauvert pola publicación dos primeiros volumes das obras completas de Sade: finalmente, o xuíces decidiron non prohibir nada da obra do divino marqués, e que certos libros só se podían vender a «maiores de idade».

No terreo das obras invendíbeis, terreo fértil na editorial Jean-Jacques Pauvert éditeur, estaba a colección de textos surrealistas, que inicia coa obra teatral Airia, de Radovan Ivsic[5], e na que, entre outros títulos, publica as Cartas de guerra, de Jacques Vaché. Invendíbeis son as obras de Raymond Roussel, de quen Pauvert inicia a publicación das súas obras completas, despois de pagar un «pastón» polos seus dereitos. Pero pouco a pouco vanse vendendo algúns dos seus libros, os álbumes de debuxos de Siné. En 1965 edita O azul do ceo, de Bataille, e, por vez primeira, este véndese (Bataille falecera había tres anos).

En 1964, inicia a mítica colección Libertés, dirixida por alguén que, co paso do tempo, se converteu en impresentábel: Jean-François Revel. Libertés era unha colección que se presentaba así: «A literatura de combate de todos os tempos e todas as tendencias». Desta colección, algúns dos títulos, os de Siné, por exemplo, vendéronse mil exemplares; outros con sorte chegaron a mil cincocentos. Ente os títulos estaban: A verdade en marcha, de Zola; A liberdade, de Bakunin; A deshonra dos poetas seguido de A palabra é de Péret, de Benjamin Péret; Flagrant délit, de André Breton, As loitas de clases en Francia e O 18 Brunario de Louis Bonaparte, de Marx; Contra os cristiáns, de Celso; A traición dos letrados (clercs), de Julien Benda; O concilio do amor, de Oskar Panizza, textos de Maurice Barrès, Léon Bloy Trotski, René Crevel, Stendhal etc. etc, etc. Cando Pauvert desparece como editorial, a colección caeu en mans da editorial Robert Laffont: pero xa non foi o que era.

En 1965 ten boas vendas coas novelas de Albertine Sarrazine: unha delincuente que escribía. Un típico fenómeno galo a quen Pauvert concede máis importancia literaria da que tiña, ben que en certos momentos recoñece que non era unha gran novelista. Tamén non deixa de ser curioso que non quixese publicar Papillon, de Henri Carrière, que, como propio Pauvert e algúns membros do seu equipo editorial ventaban, foi un grande éxito de vendas, e esta vez non só en Francia. Con todo, el, como intermediario, gañou moitos francos, xa que tiña un tanto por cento por cada exemplar vendido. É inxusto? Pregúntase Pauvert. Quizais si, pero o mundo da edición, engade, é así. Tamén afirma, o que é certo, que a súa editorial publicaba poucas novelas, e menos novelas «contemporáneas», polo que algúns editores lle recriminaban que «dese de comer» a poucos escritores vivos. Mais Pauvert, como Jerôme Lindon (este foi quen dende Les éditions de Minuit lanzou o nouveau roman), só editaba as novelas que lle gustaban, e lembra que Lindon, por exemplo, algún ano non publicou ningunha novela.

Emotivas son as páxinas que dedica a Andre Breton, nas que nega que este fose un ditador ou un papa, como nos queren facer acreditar os seus inimigos: era un home cheo de humor, pero que non perdoaba nin a impostura nin a traizón. Cando a morte do autor de Nadja, Pauvert escribe: «A desaparición de alguén tan importante necesariamente inscribíase nun cambio de época. Algo que só percibín confusamente». Como anécdota, explica que recibiu un pedido de libros de… Georges Pompidou, a quen llos enviou, cobrándoos e sen desconto. (Pompidou, que era un dirixente da Banca Rostchild antes de ser chamado por de Gaulle fixo, e publicou, unha antoloxía da poesía francesa, dos seus inicios a Paul Éluard, que aínda se publica regularmente no Livre de Poche). E conta tamén como editou Boris Vian (que se vendía ben); curioso é saber que Salvador Dali chamouno directamente para lle ofrecer a edición dun escrito seu que pensaba perdido, e que podemos considerar como o mellor libro do pintor: O mito tráxico do Angelus de Millet. Ou a historia da publicación da obra Histoira da arte, de Elie Faure

Finalmente, cando a editorial parece que está en marcha, chega maio do 68. Pauvert non ve a revolución por sitio ningún, aínda que se compromete, etc. Cando pasa a «tormenta», vén a dura represión por parte do ministro do interior, Raymond Marcelin, e a realidade volve caer sobre a xente e a editorial: están en números vermellos: Jean-Jacques Pauvert acabará en 1969 en mans doutro editores (maiormente Robert Laffont). Logo publicou libros como editor asociado, é dicir, presentaba libros de certos autores que publicaban outras editoriais co engadido: Jean-Jacques Pauvert presenta.

Algunhas curiosidades: Na páxina 157 pódese ler o seguinte, sobre o libro de Maurice Blanchot, Sade et Lautréamont (un dos libros máis frouxos e, en contrapartida, dos que mellor se entenden, de Blanchot) publicado en 1949. Neste volume, Blanchot non escribe «nin unha palabra sobre o proceso de publicación de Historia de Juliette, que culminara en perfecto silencio, xa o dixen… Non obstante, Maurice Blanchot referíase precisamente a Historia de Juliette, cando as súas palabras aludían máis ben a Os 120 días de Sodoma. Non o lera?». Quen sabe, en todo caso lembremos que Pauvert, ademais de editor de Sade é autor dunha boa biografía do marqués, editada en español por Editorial Tusquets

Outras veces, Pauvert sofre lapsos. Por exemplo, nas páxinas 396-398 («Mayo del 68, ¿qué fue?»), fala dun excelente escrito aparecido no número 4 de la revista surrealista L’Archibras: «Les Aventurisques», «para responder aos violentos ataques de L’Humanité [órgano do Partido comunista francés] contra os “perturbadores” e os “aventureiros”»): «Intentei pescudar quen é o autor deste texto extralúcido; encontreino. Volverei falar del. É unha das mentes máis agudas desa época, que estaba entón na flor da vida». E non volve falar desa «mente aguda», polo que lector ou lectora se queda sen sabelo: era, é, Annie Le Brun, membro do grupo surrealista de París, de quen posteriormente a 1968 Pauvert presentou varios libros en diversas editoriais.

Para acabarmos, unha memorias que introducen a lectoras e lectores no mundo editorial, e cultural, francés e que entregan, a modo de píldoras, unha gran cantidade de informacións sobre libros, condutas e persoas.

♦ La travesía del libro, de Jean-Jacques Pauvert. Tradución de Mª José Furió . Trama editorial, 2011. 408 páxinas. ♠28€

[1] Andre Breton, en vida, pouco vendía dos seus libros. Sempre, até a morte de seus pais, tivo problemas «monetarios», polo que compraba e vendía, cando podía, obras pictóricas. A súa obra máis famosa, á parte dos manifestos, é Nadja, obra publicada en 1928. Tivo unhas poucas edicións, pero hai que ter en conta que as tiraxes da Gallimard non anos 1920/1930 non superaban os 350 exemplares por edición. [Por exemplo, Retour de l’URSS, de André Gide, publicouse por vez primeira en novembro de 1936: a xustificación da tiraxe era de 350 exemplares, fóra os preceptivos 50 exemplares en papel de vitela e asinados polo autor —exemplares para «bibliófilos»— e o cinco fóra de comercio, máis bibliofilia aínda. Finalmente, o libro vendeu máis de 150.000 exemplares. A primeira edición deste libro de Gide, ou de calquera outro escritor francés editado pola Gallimard eses anos, non adoita ser cara; caros son os exemplares en papel de vitela ou fóra de comercio. Se non se perdeu, na biblioteca do infelizmente falecido Francisco Pillado Maior había un exemplar da primeira edición de Retour de l’URSS: regalárallo eu: custárame, alá polo ano 2000, unhas duascentas pesetas). Se ben en vida Breton non vendeu case libros, «No 2008, nove cadernos manuscritos de Breton, entre eles o seu primeiro manifesto, alcanzaron o prezo máximo de 3.626.500 euros (ive incluído)», Hagnus Magnus Enzensberger: «El delicioso malestar de la cultura», in Panóptico, Barcelona, Malpaso, 2016, p. 52. Non deixarei de recomendar este libro de Enzensberger, que recolle vinte ensaios curtos que nos esclarecen moitas cousas.

[2] Xesús Alonso Montero, en O que cómpre saber da lingua galega, Buenos, Editorial Alborada, 1969, dá os seguintes datos para algúns anos desta década: reproducimos só a cantidade de libros que se editaron en Galicia, deixando fóra os editados no exilio ou en cidades españolas como Madrid: 1951: 12 libros; 1953: 8, non reproduce datos de máis anos. Facendo unha proxección á alza, podíamos dar por boa, tendo en conta os erros ou esquecementos en que puido caer Alonso, unha cantidade de 150 libros en galego editados en Galicia de 1950 a 1959, ambos incluídos. Cento cincuenta libros en dez anos dan para formar un campo literario?

[3] Alonso Montero, no volume citado na anterior nota, dá as seguintes cantidades para un determinado número de anos: 1963: 16 libros —na cifra inclúe dous números da revista Grial—; 1967: 28 —inclúe catro números da revista Grial—; 1968: 50 —inclúe catro números de Grial e un almanaque da XOC—. Non entrega máis cifras. Facendo unha proxección optimista, de 1960 a 1969, ambos anos incluídos, cantos libros en galego se editaron en Galicia: 400; sendo xenerosos coa cifra, 450? U-lo campo literario?

[4] Michel Garretta, quen distribuíu produtos sanguíneos contaminados polo virus da sida, simplemente para gañar máis cartos. Véxase a Wikipedia.

[5] Curioso é que Pauvert, no momento en que fala da morte de Breton, sinala que Radovan Ivsic acompañou este na ambulancia que o levou até o hospital. Pauvert di que espera que un día Ivsic escriba sobre esa «experiencia». Radovan Ivsic, surrealista iugoslavo, perseguido polos ustachis (fascistas) croatas e polos comunistas de Tito, exiliouse a Francia en 1956,passando case que inmediatamente a formar parte do grupo surrealista. Poeta e dramaturgo, infelizmente pouco coñecido fóra dos círculos surrealistas e surrealizantes. Nos últimos quince anos, grazas ás xestións de quen foi a súa compañeira, Annie Le Brun, a editorial Gallimard deu ao prelo case toda a súa obra. En 2015, esta editorial publicou o texto, que din que Ivsic quixo póstumo, Rappelez-vous cela, rappelez-vous bien tout, que trata precisamente deses últimos días de André Breton, mais tamén son unha especie de «memorias». O pasado ano, Ardora ediciones publicou a versión española, cuxa visita recomendamos encarecidamente.