‘Baralla de Compostela’, unha novela histórica diferente (para ben)

Eva Moreda.

Pensei, cando xa levaba avanzada a lectura de Baralla de Compostela, de Xavier Lorenzo Tomé (Edicións Positivas, 2017), que ben pouco se lle notaba que é unha novela da Idade Media e que o feito de que non se lle note é, decididamente, un mérito. De seguro, isto precisará unha explicación para que non se pense que é unha boutade: o que quero dicir é que nos últimos anos se deron entre nós varias novelas históricas de tema medieval que, ademais da ambientación histórica, comparten certos presupostos literarios: realismo mondo e lirondo, didacticismo pouco sutil, wikipedismo (ai a “coidada documentación” que tanto gorenta os xurados dos premios!), etc. A novela de Lorenzo Tomé é tan oposta a case todo isto, literariamente falando, que resulta difícil identificala con este corpus novelístico: a coincidencia na ambientación cronolóxica convértese nun detalle superficial, pois nada teñen que ver a lectura dunhas coa lectura destoutra, demostrando, unha vez máis, que na literatura o de menos é o tema (algo semellante se pode dicir ao respecto d’Os tres de nunca, de Nacho Taibo, e as novelas nosas da Guerra Civil entendidas como subxénero).

Baralla de Compostela está fiada en torno á Guerra dos Tres Xans (João I de Portugal ou de Avís e John of Gaunt ou Lancaster enfrontados a Juan de Trastámara, rei de Castela) e a súa batalla máis célebre, a de Aljubarrota (1385); un segundo eixo temático vén de parte da historia dos Catro da Algalia, catro médicos musulmáns que chegan a Compostela polas mesmas datas acompañando o rei León de Armenia. Non é unha novidade que un autor de novela histórica se centre no trenzado da historia de reis e batallas coas historias esquecidas da xente do común; tampouco resulta de todo sorprendente que se elixa como narradoras en primeira persoa as estatuas da catedral de Compostela. Resulta evidente, non obstante, que Lorenzo Tomé é un autor con ambición literaria e non se vai deixar escorregar pola pendente dos tópicos ou das morais baratas (aprendamos do pasado para non repetilo, etc.). A idea de escoller as estatuas –as pedras que levan aí séculos e aí seguirán– como narradoras está levada ás súas últimas consecuencias, e Lorenzo Tomé non nos conta a historia, como é habitual no xénero, a base de escenas cheas de descrición e de detalle, diálogos artificiosos ou inútiles e personaxes cos que nos podemos identificar facilmente porque a súa psicoloxía é, de xeito anacrónico, máis ou menos a mesma cá dunha persoa do século XXI. O que hai aquí, polo menos en intención, é un moi atractivo contar como quen non quere a cousa baseado na oralidade, na parolada entre estatuas máis que no gran discurso histórico-nacional. Ben por Lorenzo Tomé (moi ben) por non tremerlle o pulso á hora de presentarnos parágrafos longuísimos e unha ausencia case total de diálogo: nótase unha intención por presentarnos un discurso histórico que cae sobre nós como un torrente e no que personaxes e escenas están apenas esbozados, como pode estar esbozado un detalliño floral nun capitel da masa de pedra que é a catedral. Entre os nomes que anotei durante a lectura como posibles referencias de Lorenzo Tomé figuran Cunqueiro (obvio, pois aparece citado ao comezo; pensei nas Crónicas do Sochantre), o Casares d’Os escuros soños de Clío, non sei se tamén, aínda que máis de lonxe, o Thomas Pynchon de Mason & Dixon: fronte ao realismo sen arestas do que falei antes, o modo de contar é aquí un certo ton fabulista, non porque pasen cousas raras ou fantásticas, senón pola propia renuncia ao discurso totalizador, nacional e didacticista (renuncia que Lorenzo Tomé nos vai lembrando periodicamente).  

O que fai que se peche a novela cun certo incomodo, porén, é constatar que a ambición literaria de Lorenzo Tomé se cadra precisaba un pouquiño máis de traballo para dar os seus froitos. O ton coloquial que resulta crucial para que a novela acade plenamente o efecto que pretende non sempre está conseguido. Hai páxinas e pasaxes moi efectivas (e cun dominio moi literario da sintaxe, o cal na nosa literatura é unha rareza do mesmo calibre que ver o presidente da Xunta ler ou comentar un libro en galego) seguidas por outras máis pedestres ou descoidadas nas que asoma o tan temido wikipedismo (“O rei Enrique, para un “o das Mercedes” e para outros “o Fracticida”). E o discurso histórico torrencial do que falaba antes chega a abafar ás veces a base de nomes e feitos: entendo que este pode ser un efecto estético buscado, pero se cadra algunhas destas pasaxes precisaban outro tratamento lingüístico máis rigoroso ou máis creativo. Porén, penso que convén ler e celebrar Baralla de Compostela: vén demostrar que, en tempos de unidades didácticas e folletíns actualizados ás présas, definitivamente existe outro camiño para a novela histórica en galego.

♦ Baralla de Compostela, de Xavier Lorenzo Tomé. Positivas, 2017. 174 páxinas. ♠15€