Breve escolma da poesía de Josep Pedreira
Xesús González Gómez.
Hai uns meses falamos nesta web de Josep Pedreira como poeta alófono. En verdade, non se pode considerar este editor e poeta catalán como alófono, aínda que nacera en Cataluña e a súa obra estea escrita maioritariamente en catalán.
Pedreira, nacido no 1917, cando aínda era case un bebé (dez meses) foi enviado polos seus pais a Galicia, para se recuperar dunha doenza —a Orbán, onde vivían seus avós—. Viviu no país até case os dez anos e, evidentemente, como vivía nunha aldea, mamou o idioma que nela se falaba. Foi cando mozo que entrou en contacto con xente da súa idade militante do catalanismo en loita contra a ditadura de Primo de Rivera e desde entón militou sempre no catalanismo independentista. A guerra fíxoa no bando republicano, primeiro na 28 División; logo na Brigada, comandada por anarquistas, Roja y Negra (as súas memorias dese tempo, Soldados catalans a la Roja y Negra, como dixemos no escrito de que falamos, publicáronse o ano da súa morte, no 2003, nas Edicions de l’Abadia de Montserrat.
Acabada a guerra, despois duns días en Madrid, volve a Cataluña e é reenganchado no exército franquista, e aquel mesmo 1939 é enviado, nun batallón disciplinario, á Coruña. De volta a Cataluña, e despois de diversos traballos, comeza a traballar en José Janés editor. Foi traballando nesta editorial que tivo a idea de fundar unha colección de poesía, hoxe mítica: ‘Els Llibres del’Óssa Menor’. A colección traspasoulla en 1965 á Editorial Aymà. Pouco despois, traballando na editorial Ariel (unha vez morto en 1963 José Janès, pasou a traballar nas opusdeísticas Edicions Rialp), creou a colección ‘Els llibres de les Quatre Estacions’. Tamén creou os premios L’Ósa Menor, que despois da morte de Carles Riba pasaría a se denominar Premi Carles Riba, e o premi Joan Salvat Papasseit, para xente nova.
Pedreira foi un grande editor de poesía. Nos 52 números de ‘l’Óssa Menor’ que el dirixiu apareceron libros de Carles Riba: Les elegies de Bierville (cuxa primeira edición apareceu en 1942, con pé de imprenta Buenos Aires, ben que o libro se imprimiu en Barcelona; a segunda edición apareceu en Santiago de Chile, en 1949; en 1951 publicouse a edición definitiva na colección dirixida por Pedreira), Esbós de tres oratoris e Salvatge Cor; Salvador Espriu: Les cançons d’Ariadna, Obra Lírica, que axuntaba varios libros do poeta (Cementiri de Sinera, Les hores e Mr. Death), El caminant i el mur; Poesies, de Màrius Torres; libros de Agustí Bartra (Poemes, unha antoloxía que introduciría este poeta exiliado na poesía catalá), Pere Quart (Terra de naufragis), Marià Villangómez (Sonets de Balansat), Clementina Arderiu (És a dir), Vicent Andrés Estellés (Donzell amarg), Joan Teixidor (El príncep), Blai Bonet (Cant espiritual), Miquel Bauçà (Una bella història), Miquel Martí Pol (Paraules al vent), Joan Vinyoli (Les hores retrobades, El callat, Realitat), Rosa Leveroni (Presència i record), Tomàs Garcés (Viatge d’Octubre), Joan Perucho (Aurora per vosaltres, El mèdium), etc. É dicir, de 1949 a 1963 o mellor da poesía catalá deses anos, sen contarmos os seis libros titulados Antologia de poesia universitària, na que se daban a coñecer novos poetas: algúns seguirían por ese camiño, outros, se se bota unha ollada ao índice, vemos que encheron cos seus traballos diversas parcelas da vida catalá: economía, política, pensamento filosófico, arquitectura, etc. Estas antoloxías foron unha especie de revista de poesía anual. Anos máis tarde, como dixemos, fundou ‘Els llibres de les Quatre Estacions’, colección na que apareceron libros de Francesc Parcerises (Vint poemes civils), Joan Vergès, Gabriel Ferrater (Da nuce pueris), Marta Pessarrodona (Setembre 30), Marià Manent, Salvador Espriu, Felip Cid, Jaume Melendres, Josep Palau i Fabre ou Pere Oliva (pseudónimo baixo o que se agacha o nome de Joan Raventós, o que foi logo líder do socialismo catalán) e outros.
Cando «traspasou» ‘l’Óssa Menor’ a Edicions Aymà, entre os libros que estaban en carteira, e que nunca viu lume, había a versión catalá, que realizarían o poeta Joan Colomines, tamén publicado por Pedreira, e Basilio Losada, de Longa noite de pedra, de Celso Emilio Ferreiro.
Pedreira foi poeta: en 1938 concedéronlle o accésit (300 pesetas) ao concurso convocado polos Serveis de Cultura, al Front del Departament de Cultura de la Generalitat, por Poemes de Guerra. O primeiro premio concedéronllo a un amigo seu, Marcel Viusà Campos, soldado coma el da 28 División, e tamén militante coma Pedreira do Front Nacional de Catalunya nos anos 1940: debido a esta militancia Viusà tivo que exiliarse en 1948. Como curiosidade, digamos que o premio de narración foi gañado por Pere Calders, logo gran nome da narrativa catalá; e o premio Anécdota, por A. Artís-Gener, coñecido logo como Tisner, de quen non hai moito Edicións Xerais publicou Palabras de Opoton o Vello, en tradución de Eduard Velasco.
Poeta, e editor de poesía, só será en 1985 que verá lume o seu único libro de poemas editado: El llibre dels verns (O libro dos amieiros), na colección fundada por el, ‘Els llibres de l’Óssa Menor’, daquela, e hoxe, baixo o selo de Edicions Proa.
Os fondos de Josep Pedreira están na Cátedra Jordi Arbonès da Universidad Autónoma de Barcelona, como dixemos no anterior artigo dedicado a este poeta, e por ese fondo sábese que deixou moitos textos, en verso e prosa, inéditos. En galego, segundo a súa biógrafa, Mireia Sopena: Josep Pedreira. Un editor en terra de naufragis. Els llibres de l’Óssa Menor, Barcelona, Edicions Proa, 2011, dous libros: Poetas inmorrentes (1985) e Xacobeada 93 (1993). Verán algunha vez lume?
Mentres estes poemas de Pedreira non sexan publicados, lembremos algúns «feitos», tirados do libro de Mireia Sopena. Segundo a súa biógrafa, foi durante o «servizo militar» na Coruña que compuxo os seus primeiros versos. Segundo a catalogación dos papeis de Pedreira realizada pola Universidade Autónoma de Barcelona, en 1937 compuxera os primeiros poemas en galego (de momento, até nova orde, non se pode consultar esa catalogación na rede). En 1949 obtivo, nos Xogos Florais da Lingua Catalá de Montevideo o accésit á Flor Natural co poema «Silenciosament», que contén fragmentos en galego. En 1950 foi nomeado socio de honra polo Centro Galego de Barcelona (curiosamente, naqueles anos en mans franquistas). En 1963, cando morreu o editor José Janés, do que era Pedreira empregado e amigo, compuxo unha elexía en catalán e galego, elexía que foi musicada por Manuel Oltra. En 1976 foi Premio President Macià dos Xogos Florais de Lausana: o libro coroado, di Mireia Sopena, «titulábase Homenatges e axuntaba poemas dedicados ao galego Aquilino Iglesia Alvariño, Carles Riba, Josep Janés, Gabriel Ferrater, etc.».
A Josep Pedreira só o vin unha vez na miña vida. Debeu ser polo ano 1970 ou 1971, no Centro Galego de Barcelona. Logo, Basilio Losada levounos en coche até os nosos respectivos domicilios. Só lembro que xa no auto recitou a famosa estrofa de Cabanillas: «Galicia Nai e Señora,/ sempre agarimosa e forte, /preto e lexos, onte, agora, / mañán… na vida e na morte». Malia ser un poeta catalán, Josep Pedreira, aínda que inédito nom noso idioma, non é un poeta alófono, senón un poeta catalán-galego como Francisco Luis Bernárdez é un poeta arxentino-galego.
Pequena antoloxía traducida
No número 6-7 da Revista Amic: Publicació quinzenal per a esplai del soldat català de l’Exèrcit de la República, editada pels Serveis de Cultura al Front del Departament de Cultura de la Generalitat (1ª e 2ª quincena abril 1938), viron lume uns poemas de Josep Pedreira que lograran o accésit mencionado liñas atrás. Velaí a súa versión galega:
POEMAS DE GUERRA
Cantos
I
Oh! Se o silencio da hora
que se achega a galope
se quixese deter!
Po e fogo!
Olor de mortos e cinsa acendida.
Liberdade.
II
Será o meu corazón mensaxeiro
das áureas cantatas celestes.
Coroará dez mil frontes co loureiro
aguerrido dos valentes, nas cabezas.
III
Cantaremos todos xuntos
até que o vento
apague as estrelas.
Oh!
Se os cantos
se acendesen
con chamas eternas
de brazos ao vento
e de peitos latexantes.
Oh! Se a lúa
–a altiva–
se enganchase na punta
do fusil dos irmáns.
V[1]
Adiante!
Adiante!
Que a columna é forte.
O vento completamente frío
bate no compacto bucle
dos nosos estreitos corazóns.
Adiante!
Adiante!
Que mil estrelas nos miran.
Nós
…baixo o empuxe
dos seus raios.
VI
A terra é nosa.
A sombra nocturna
agáchase ao noso paso.
Seremos fieis ao berro
da patria nosa.
Levamos a vida enteira
no noso brazo.
VIII
Adiante!
Que o berro da patria libre
sexa a nosa labarada.
Oh! Se o silencio da hora
que se achega a galope
se quixese deter!
Po e fogo!
O avance
Inmensos lagos de silencio
esténdense diante de nós;
no ceo afastado
apóiase o solpor
con languideces de anxos.
No fondo dos charcos da auga,
un porvir incerto
treme fondamente.
Latexan peitos!
Cerebros ensánchanse!
E neste breve instante
un filme de imaxes longas
borra a distancia.
Espántase o éter!
Óense asubíos diáfanos
–mensaxes que pregoan–
mentres morre o serán…
Así se sente,
–e é un nobelo de forza
que anoa,
anoa a alma–
chantando os pés na terra
temendo deixar a vida,
mentres a ollada escruta
con rudezas que matan.
–No ceo morre o serán…–
Descansas un intre
e no momento,
da fronte, unha man arranca
un monllo de presentimentos
que afogaban os pasos!
Despois… O peito ao vento
eternamente avanza.
O meu canto
Contarei os días que quedan
coas estrelas penduradas nas mans.
Non farei caso dos obuses que asubían:
Vivirei sempre co ollo ben aberto.
Serei mensaxeiro de vitorias terríbeis.
O vermello do sangue brillará con esplendor
e cos claríns das horas que pasen
escribirei cen poemas
de loureiros e de sangue.
Cabalgarei en risadas airosas.
Serei fiel ao meu berro de combate
e farei tremer as poeirentas
crinas dos negros cabalos desbocados.
Saberei morder o silencio cos dentes,
farei enmudecer cen canóns incendiados,
e erguerei nas planicies inmensas
dez monumentos ás dez liberdades.
En 1985, como dixemos, apareceu El llibre dels verns, único poemario de Josep Pedreira publicado até o de agora. O volume vén precedido dunha carta-prólogo de Joan Triadú, amigo e, en certo xeito, compañeiro de fatigas editoriais do noso poeta e editor. Triadú foi o «gran» crítico catalán dos 1950, e non falaremos nin del nin das súas traxectorias política e literaria (ningunha das dúas nos convencen). Non é que a carta diga moitas cousas sobre a poesía de Pedreira, mais nótase que a amizade está presente sempre; a amizade e o recoñecemento do seu labor editorial.
O libro, que ten como epígrafe estes tercetos populares galegos: «Mordedura de alacrán,/ busca viño e busca pan/ que mañá te enterrarán./ Mordedura de denicela,/ busca viño e busca vela/ que mañá che darán terra.», divídese en tres partes (I, II, e III): dezaseis poemas a primeira, quince a segunda e trece a terceira. Algún poema («Traizón», aparece nas tres partes, xa que sería un único poema dividido en seis sub-poemas (sic). Os poemas non están datados, pero o lector ou a lectora poden adiviñar doadamente que están compostos ao longo do tempo, e que os poemas están marcados, maiormente, pola guerra civil, as vivencias galegas, e as vivencias culturais. Como esta é unha pequena escolma sui generis, entregamos a tradución de cinco poemas nos que, como se percibirá, está presente Galicia. O último poema que traducimos, poema en prosa, é á vez o derradeiro do libro e que o cerra. Ao tempo que serve de peche do poemario, acho que Pedreira neste poema entrega unha serie de «datos» para que lectores e lectoras comprendan os «motivos» da súa poesía. A forma é outra cousa, mais pensamos que a influencia de Joan Salvat Papasseit e, en menor medida, Carles Riba, está presente. Por só falarmos de poetas cataláns. Sen máis preámbulos, velaí os poemas de Josep Pedreira. (As palabras en cursiva van sempre en galego no orixinal.)
PRIMEIRA OBERTURA
Chove
Hai horas que chove e chove
entre néboas
Os faroleiros refuxiados na barraca gardaron as súas barras
Os faros fican estáticos e con cegueira
A choiva é escura e lenta
Polo asfalto deslízase un coche baixo a auga teimosa
Un home amoucado vai á deriva
Lonxe, soan as sirenas dos barcos entre o neboeiro
Un garda municipal adormece dentro dun auto
De mañá xa se sitúa na revolta, cando hai choiva
Detense nun recanto da montaña
Ve todo desde alí, se é que non dorme
Espera o primeiro zas o choque
–Cando os días van así sempre hai catro ou cinco que se estampan
–Díxomo o cabo
–O cabo ten experiencia
E fica impaciente e con esperanza
Son as sete da mañá: Non é ningunha hora
A luz amarela-auto do Dyane é unha espiga desdourada baixo a auga
Paf!
A primeira labazada
Frega os ollos o garda municipal
Mira a hora no seu reloxo e empeza a xornada.
TRAIZÓN
I
E todo aconteceu en boa saúde: sen dor e mesmo ás veces con gozo. Mais chegou un momento. E o confín moi preto. E dixo: Fixen o meu camiño. Vivín nunha selva moi vasta. E tamén moitas veces no deserto. Habitei entre homes e bestas de toda caste. Dobrei os xeonllos diante do solpor e a neve descendeu polo meu rostro até os cumes. Beixei as areas ao nacer da onda verde e a escuma branca. Amei. Amáronme. Agora, adeus.
E engadiu: Velaí, os meus amigos e as miñas amigas veñen da Terra Alta e do Cap de Quers, tamén do Pla de l’Os, e de occidente, cara á raia de Aragón. E de máis alá: de Galicia. Escoito os meus pasos. Un airiño acanea a copa do pino do meu curruncho de Sant Gervasi. Chegarán e farán amplos camiños que quedan por percorrer.
De agora en adiante…
De agora en adiante, con boleira de vaca,
bosta, boina, ou gorra de caca
aquecerei a miña casa
para o próximo inverno
que se anuncia pobre.
Se volve outro verán,
Con boleira, bosta, boina ou gorra de caca,
Disolvida en auga de neve
uns poucos pos do rabo do trasgo
tapizarei a eira para mallar o candeal
que aínda me corresponda polo meu eido.
No outono descansarei completamente só,
coma o tío Manuel da Arqueira, de Drada.
Esquecereime da casa, a gorra, a boina,
a bosta ou boleira de vaca,
e antes de deitarme, o último grolo de viño
acedo tomarei, se é que quedan
algunhas gotas na miña adega.
E terei amoríos coa muller primeira
da primavera.
Se este verán…
Se este verán baixase o lobo
até as eiras
porque o lume queimase todos
os bosques da miña parroquia,
encirraría contra o lobo meus cans churrusqueiros:
A Manchada e o Can.
O lobo,
que me ameaza ás veces, esfragaríase
alén da serra,
no fondo do Valescuro.
Ao volver da espiñada crista
co sol a piques de se pór,
e, de súpeto, unha invasión de estrelas,
os meus grandes cachorros,
A Manchada e o Can,
choutando, lamberíanme mans e cara,
e esta perna dereita.
Entón lanzaría as muletas contra a noite
e sería libre.
Se este verán…
PARÁGRAFO PARA UNHA DERRADEIRA PÁXINA
Detrás da antiga mesa, a contraluz, Leònides, o ex-marido de Ruth, follea un magazine fotográfico dos 70. Aínda domina o negro sobre a cor/. O tambor da metralleta, xira e volve xirar, silencioso. De cando en vez sae unha bala e alcánzate/. Enriba dunha sela adivíñanse os cadrís de Esther, completamente branca/. O home da cabeciña frouxa estase quieto. Adormece sentado no sofá da súa casa/. Unha man mesta alóngase ao carón dunha perna ortopédica/. Un dedo xa non sinala/. Un corazón fixo un angor/. O Señor Josep de Santa Margarida ten sesenta e oito anos e xa non fala/. Penetran a galope as sombras crepusculares polas amplas xanelas que dan a poñente/. Mais alá, choiva, lóstregos, tronos retumban e devastan/. O galego contestatario pasea enriba e abaixo e observa con paso coxo o tellado case ruinoso do ximnasio/. Fúndense as lámpadas e a auga cheira na piscina/. O galego mete as mans nos petos/. Levan o do angor para a casa, non fose que dese un espectáculo/. O Señor Josep de Santa Margarida repite o de sempre/: «Alá, o cemento méteseche por todas as partes –hai dúas fábricas–/. Se non fosen as escaleiras/. Vostede si que ten sorte con muletas metálicas/. As miñas son de madeira/. Claro, o soar era estreito pero moi longo/. Custoume dous millóns de pesetas»/. E caeu pesado no centro da area. / Os de sempre acurrunchárono/. A luz do paraíso volveuse verde/. Alguén pechou unha porta/. O chifre do tren soou moi lonxe/. Leònides ergueuse e saíu pola porta de atrás/. O magazine fotográfico dos 70 ficou dobrado na última páxina.
[1] No orixinal, a numeración das estrofas pasa do III ao V: ou falta unha estrofa ou houbo unha errata na composición na imprenta.
