Breves notas sobre os xudeus na literatura galega contemporánea

Ollar para Ánxel Fole no seu 120.º aniversario

Xesús González Gómez

Nun artigo titulado «Un escritor gallego en Texas», publicado en El Progreso o 28 de agosto de 1968, Fole comeza falando do número de Grial correspondente ao terceiro trimestre dese ano, número en que aparecen traballos de D. García-Sabell, M. Rodrigues Lapa, Micaela Misiego, Ramón Lorenzo, dous contos do xaponés Yasunari Kawabata, traducidos por M. Seoane, reprodúcese «Nouturnio de medo e morte» de Antón Villar Ponte, e diversas recensións críticas. Esta primeira parte do seu escrito, Ánxel Fole céntraa, sobre todo, na figura de Villar Ponte. A segunda, a que dá pé ao título do artigo, trata da «interesante carta de Ramón Piñeiro a Jean Pierre García», xa que non é outro que Piñeiro o escritor galego en Texas. O autor de Á lus do candil resume a carta de Piñeiro a ese mozo norteamericano, carta que está centrada, sobre todo, na política norteamericana daquel entón: eleccións para elixir o candidato demócrata á presidencia da nación e a guerra de Vietnam. Jean Pierre García apostaba polo senador Eugene McCarthy[1], candidato dos mozos e intelectuais demócratas. Mc Carthy resultou derrotado e os demócratas elixiron como candidato presidencial o gris Hubert Humprey, que perdeu as eleccións por medio millón de votos fronte ao «Tramposo Dick» (ou sexa, Richard Nixon) en 1968. O resumo de Fole da carta de Piñeiro é, certamente, unha aposta por McCarthy e unha política estadounidense diferente. Tamén, a todas luces, unha condena da guerra do Vietnam. E acaba o seu artigo o escritor lugués dicindo que eses días se celebra o «vigésimo aniversario de la solemne Declaración Universal de los Derechos Humanos», e dá a nova de que a asociación O Facho acaba de publicar un folleto coa tradución desta declaración aos catro idiomas do Estado, cun limiar de José Antonio González Casanova, aínda que Fole se equivoca e chámalle Santiago, e reproduce frases do primeiro artigo desta declaración: «I.- Todol-os seres humanos pol-o feito de naceren son libres e iguales en diñidade e dereitos…» «Toda persona tiene derecho a no ser molestada por sus opiniones…» Penso que Fole avisaba aos seus lectores que algunhas veces polas súas opinións era «molestado», e non só el, claro.

***

Hai dúas series de artigos foleanos que levan os títulos de «Lecturas» e «Indice. Lecturas», en que adoita informar das súas lecturas, ás veces pasadas, maiormente as que está a facer ou fixo pouco antes de escribir o seu artigo. Un destes artigos apareceu en El Progreso (se non indicamos o contrario, todos os artigos que citaremos apareceron neste xornal, como xa avisamos) o 27 de xaneiro de 1963. Nel dinos que comeu en Santiago en casa dun eminente clínico galego[2] amigo seu e que logo foron á biblioteca do médico, onde lle mostrou diversas curiosidades bibliográficas. Tamén nesa biblioteca están as obras de Ramón Gómez de la Serna, e a evocación deste escritor enche gran parte do escrito. Pasa a dicirnos das súas fidelidades en poesía, fidelidades que non conserva na novela: «Nuestro gusto se fue haciendo más exigente y estricto. Flojeó incluso. Nos llevamos más de diez años sin leer novela en absoluto. Quizás empezara la cosa cuando empezó nuestra afición por el ensayo. Quizás se impurificase. Cuando volvimos a leer novelas, ya nos agradaban más las novelas que no eran muy novelas. Después de los años de leer a Aldous Huxley». Estes parágrafos serven de xustificación aos que seguen: «Quizás esto explique que leamos ahora con agrado esta novela de León Uris, Mila, 18, nuestro gusto no es ya tan exigente.» A última novela que lera, e que cualifica de «excelente en la espléndida tradición de la novela rusa», foi Doutor Zhivago, de Pasternak. En troques, a novela de Uris leuna coa avidez con que lía as novelas na súa adolescencia, cando estaba a formar o gusto. Mais en verdade líaas polo que nelas, nas novelas, contábase. E leu a novela de Uris, como un gran documento escrito. Documento da traxedia dos xudeus na última guerra (mundial). Leuna «a tirones, en largas sentadas, fascinado por aquella escalofriante sucesión de horrores». Segundo parece, dinos Fole, «Hitler quería pasar a la historia como el exterminador de la raza judía» polo que o exterminio das comunidades xudías de Europa, continúa, «fue tan cuidadosamente planificado y eficazmente desarrollado. Fue la más perfecta y terrorífica operación del nazismo». E por que este odio do césar xermano aos xudeus, pregúntase o escritor galego. Como non o sabe, acaba o artigo afirmando: «De muy buena gana leeríamos otro libro de otras quinientas páginas que nos lo explicase suficientemente. Fuese o no una novela». E sobre algúns artigos de Fole dedicados ao exterminio dos xudeus de Europa, irá este artiguiño.

O citado artigo é o primeiro, ou dos primeiros, en que o escritor lugués se refire ao que hoxe se chama Soah ou Holocausto. Este último substantivo púxose á orde do día despois da serie televisiva Holocausto (baseada na novela homónima de Gerald Green), emitida nos USA en 1978 e en España o ano seguinte. Podíase afirmar que se a novela é mediocre tirando a mala, a serie é demasiado hollyoodense, demasiado ianqui, pero hai un punto en que até os estudosos máis serios están de acordo: cambiou –a nivel popular,  que se diría– a percepción que se tiña do exterminio dos xudeus por parte dos alemáns e deu pé a que fose, e aínda é, un dos grandes temas históricos (filosóficos, e mesmo poéticos) do último terzo século XX e o que levamos do presente. Na prensa española dos anos 1960 falouse un pouco do tema, sobre todo a raíz do xuízo en Xerusalén de Adolf Eichmann. (Como antes se falara, mais só dando a noticia, cando os procesos de Nuremberg[3].) As noticias que se daban neses anos na prensa española, maiormente da axencia oficial EFE, eran un pouco, digamos, escépticas e, en realidade, supuraban certo antisemitismo. Lémbrese que o correspondente de dita axencia en Nova York chegou a afirmar algo que, segundo el, conviña non propagar e que se escondía: que Eichmann era un xudeu ao servizo de Hitler! En fin, non nos trae agora o antisemitismo da prensa oficial e oficialista española, nin o antisemitismo da Falange e o franquismo en xeral.

Fole, penso eu, é o único escritor galego de seu tempo que se interesa polo exterminio dos xudeus de Europa, o que dará pé a diversos artigos como os recollidos no III volume das súas obras completas, en que se recompilan escritos seus en español: «Treblinka» (tres artigos) e «Un psicólogo en el campo de concentración» (dous artigos). Hai outros que poden tratar directamente o tema, como os que se refiren á segunda guerra mundial, á que dedicou varios artigos, e ao nazismo. Outros quizais traten o tema, xa dixen que só coñezo os publicados en El Progreso até 1968, como «Los protocolos de los antiguos hijos de Sión», publicado o 23 de outubro de 1972 en Hoja del lunes.

O do posíbel, ou real, antisemitismo dalgúns escritores galegos pouco se sabe: é un tema que está sen estudar, que eu saiba. Fóra, claro, do caso de Vicente Risco. Lémbrese, por exemplo, o famoso discurso de Manuel Murguía nos Xogos Florais de Tui en 1891, cuxo final non deixa de ser estarrecedor: «Abramos as nosas almas ós novos pensamentos e deixemos chegar o aire que trae as mudanzas certas. Pensemos que n’en balde temos en Galicia os restos daquel celeste guerreiro, enemigo da xente de Mahoma. Homes europeos, homes de Cristo, a victoria está por nós. Os homes do Korán, os semitas que inda erran como sombras polas terras de España, sóio importan porque son un perigro e un estorbo»; os comentarios de Eduardo Blanco Amor sobre os xudeus na serie de artigos que publicou en El Pueblo Gallego que relatan unha viaxe a Marrocos, e nalgún escrito máis, recollidos e editados por Enrique Acuña[4]; Castelao caeu tamén nesa trampa, véxase o seu «Conto ilustrado», no número 164 de A Nosa Terra (21 de decembro de 1921): «O rexurdimento das nacionalidades é un feito e os mesmos xudíos, sostendo co-a sua intelixencia e os seus cartos, o internacionalismo non fan senon defenderen a sua raza, o seu territorio. Os xudíos son os únecos nemigos verdadeiros do nacionalismo. Por iso cando un xudío se chama nacionalista é preciso ollalo con certa desconfianza, pois tod’o mundo sabe que os xudíos endexamais traballaron, e ben pode calquera xudío ocultar o seu internacionalismo pol-a comenencia de vivir dos nacionalistas.»[5] Digamos que este comentario, «Ilustración», denomínao Castelao, en realidade non viña a conto, léase o texto do rianxeiro. Tamén se poden ler os contos (?), máis ben retratos, que artellou Julio Sigüenza e publicou no número 211, correspondente ao 10 de outubro de 1927 de A Nosa Terra, co título de «Anacos: para o que nos trae, o «retrato» de Samuel Yankelevich. Otero Pedrayo, nun «Parladoiro» publicado en La Noche o 25 de maio de 1948, escribe: «Sabemos de xentes que teñen medo ás noticias de Palestina [era o tempo da primeira guerra árabe-israelita que desembocaría na creación do Estado de Israel] e fuxen delas, o que non lles tolle a cavilazón… Na terra por eiscelenza saudosa do amor e da door, no punto de incerto da historia eterna, na historia temporal quérese estabrecer unha alquiratada abstracción.// É cruel, xiadamente intelixente, a idea dun Estadio xudío. A cienza, o método, a mestría sobre o tempo, as palancas do diñeiro, fan máis duros os ollos dos lapidadores de Santos […]. E pensan hoxe como os árabes bombardeando os campamentos xudeus, fan oficio de Templarios. E que máis dun esguío xefe de oásis, no seu auto, no seu avión ou no seu camello obedece sin se decatar, ó mandado de Godofredo ou de Ricardo Corazón de León». Se ben é certo que a creación do Estado de Israel foi unha inxustiza perpetrada contra os habitantes árabes de Palestina, inxustiza apoiada tanto polos USA como por Europa e a URSS, os termos de Otero, acho, non son de recibo. Álvaro Cunqueiro falou, e algo escribiu, sobre os xudeus galegos… en tempo medieval. Sobre os xudeus no século XX penso que só escribiu un artigo, que coñeza eu: «Pan de España» (Diario de Burgos, 11 de decembro de 1945; de seguro apareceu en máis xornais). Se ben o artigo está atravesado por un antisemitismo «civilizado», todo o escrito é unha loa ao Caudillo de España por deixar pasar xudeus cara a outros países, escapando así ás gadoupas da morte. Eduardo Moreiras, un bo poeta, no seu diario publicado co título Follas de Vagar, un bo libro, na entrada correspondente ao 20 de xaneiro de 1970, escribe: «Ás vegadas, eu fago na miña cova ofrendas sentimentáis in memoriam do III Reich. O que morréu, morréu. Pero…// Hai hoxe na Europa Occidental, unha raza de amos e unha chea de escravos que van co saco ao lombo, poñerse en ringleira na porta da cociña por si cai o maná.// Europa saíu do racismo nazi para cair aferrollada nos vencellos do diñeiro xudeo internacional. Foi unha boa sementeira que fixo Mr. Marshall nunha terra devastada pero rica en proteínas, que os escravos levaban en bandexa ao novo señor.// Niste xeito, a ética nazi do anxo dominador ten valencia aitual, pois non sei que será pior, si choutar diante da fusta prusiana ou cair, cheos de miseria e de indinidade, debaixo da bota insolente do capitalismo internacional»[6]. Nun xornal galego, alá polo 2006, un escritor moi coñecido alcumaba de «revolucionario» (suponse que de esquerdas, coma el) o réxime iraniano, xusto no momento en que ese réxime argallaba un Congreso para demostrar a falsidade do Holocausto –réxime que aínda hoxe continúa a negalo. Un poeta contemporáneo noso, e a quen  teño en alta estima, nun poema en apoio dunha Intifada, e apoio aos loitadores palestinos, exhortaba a estes a romperlles aos xudeus a menorá, o candelabro de sete brazos («Escacha os sete brazos/ Rompe o candelabro»). Tal candelabro é un símbolo para os practicantes do xudaísmo, mais tamén para xudeus agnósticos ou ateos ou non practicantes. Noutras palabras, convertía a Intifada nunha guerra de relixión e nunha guerra «étnica» contra os xudeus, cando debe ser unha guerra, unha rebelión, contra o Estado de Israel. Nunha das mellores novelas desa cousa denominada literatura infanto-xuvenil, novela publicada nos anos 80 do século pasado en edición de autor e nunca reeditada, pódense ler cousas como esta: «narices de xudeus e ollos debecidos (sic) de usureiros». Hai máis, deixando de fóra a literatura popular, pero non quero aborrecer a quen tivo a paciencia de seguir estas liñas.

[1] McCarthy abandonou o Partido Demócrata, presentouse como candidato independente ás eleccións presidenciais de 1976, en 1980 apoiou a Ronald Reagan.

[2] Supoño que por despiste Fole non dá o nome de tal clínico, mais intúese doadamente que se trata de Domingo García-Sabell.

[3] Xuízo que os escritores franquistas cualificaban de ilegal, fantochada e outros adxectivos. José María Castroviejo, en La Vanguardia española, de Barcelona; ou Dionisio Ridruejo no prólogo que lle meteu ao poema do seu camarada Leopoldo Panero, Canto personal: Carta perdida a Pablo Neruda (resposta ao Canto general, de Neruda, por so citar dous deles. Polo que respecta ao de «carta perdida», Celaya, no Congreso de poesía celebrado en Compostela en 1954, dicía aquilo de «Carta perdida/ con tanto franqueo/ no me lo creo» (subliñamos nós).

[4] Eduardo Blanco Amor, Taracea marroquí, 1936, edición de Xosé Enrique Acuña Vigo, Editorial Galaxia/Fundación Blanco Amor, 2021. Na introdución, «Xornalismo e fotografías de Eduardo Blanco Amor en Marrocos», Acuña fala do antisemitismo de Blanco Amor nestes artigos.

[5] Este é un escrito do primeiro Castelao, cando a súa ideoloxía era claramente dereitista. Castelao, non obstante, e malia algúns comentarios máis deste estilo, non foi antisemita, e isto demostrouno moi ben Justo G. Beramendi en «O pensamento político de Castelao», in Alfonso R. Castelao, Sempre en Galiza², Santiago de Compostela, Universidade de Santiago/Parlamento de Galicia, 2000, p. 69-127. E o propio Beramendi con Ramón Máiz en «O pensamento político de Castelao», in VV.AA., Para ler a Castelao 2. Estudios sobre obra escrita, Vigo, Editorial Galaxia, 2000, p. 311-420.

[6] Eduardo Moreiras, Follas de Vagar, Vigo, Editorial Galaxia, 1972, p. 42-43.