Canon e pobreza: A tradución ao galego dos Premios Nobel

César Lorenzo Gil.

Mentres o mundo literario se remove cada outono para actualizar e pór ao dispor dos lectores as obras da recente premiada co Nobel de Literatura, a bielorrusa de expresión rusa Svetlana Aleksievitch, en galego, a obra da xornalista nin está nin vai estar, presumiblemente. O panorama é, neste punto, igual ao do ano pasado e ao anterior e o anterior… e o anterior. Sempre foi así? Por que esta situación? Que nos explica de nós mesmos esta ausencia?

O Nobel de Literatura é un galardón de vocación cultural que en troques sempre ten un resultado comercial. A pesar dos intentos de diversos axentes de levar a auga ao rego e conseguir o premio para algunha figura xa relevante e conseguir un best-seller sobre un best-seller literario, o ditame da Academia Sueca sempre é libre, sorprende e consegue fixar a ollada do mundo sobre unha voz que non se espera nas axendas. Contra o mito Murakami, un brinde á diversidade. E seguro que Haruki Murakami non ten culpa da destemida campaña publicitaria que os seus editores e fans fan cada ano para que lle dean o premio pero xa me dá a sensación de que non o vai recibir nunca. Premialo sería unha obviedade, non porque el sexa o grande escritor do noso tempo, como din algúns senón porque o Nobel, arestora, o que fai, non é sancionar autores canonizados; o Nobel canoniza. A nivel planetario. Ocorreu con Patrick Modiano o ano pasado, con Alice Munro; tamén con Gabriel García Márquez, Mario Vargas Llosa, Günter Grass, Orhan Pamuk, José Saramago, Toni Morrison, Nadine Gordimer… Agás excepcións, grazas ao premio, autores cuxa relevancia era local, pasaron a ser indiscutibles nos catálogos de todas as literaturas principais. Mais ese pulo non serviu para que (na maior parte dos casos) eses autores pasasen a formar parte da biblioteca das letras galegas.

Dos últimos 25 premiados, de 15 non existe nada traducido ao galego.

Se analizamos os premiados desde o 1990 e descartamos por razóns de proximidade lingüística a Octavio Paz, José Saramago e Vargas Llosa, veremos que a presenza dos e das galardoadas é escasa. Non existe obra publicada dispoñible de Gordimer, Derek Walcott, Toni Morrison, Kenzaburo Oe, Dario Fo, Gao Xingjian, V. S. Naipaul, Imre Kertész, Harold Pinter, Tomas Transtömer, Mo Yan, Munro, Modiano e a propia Aleksievitch.

Rinoceronte e Galaxia, dúas apostas serias

Publicáronse de xeito testemuñal traballos de Wislawa Szymborska, Seamus Heaney, Jean-Marie Le Clézio e Grass. Houbo un intento editorial quizais frustrado pola recepción dos lectores de Herta Müller, Doris Lessing e Elfriede Jelinek e unha aposta decidida e moi de agradecer por Orhan Pamuk e por J. M. Coetzee.

Paremos nestes dous casos de éxito. Éxito en canto á traslación ao canon galego do canon planetario que outorga o Nobel. Son exemplos perfectos de dous modelos editoriais, un que resiste contra vento e marea con gran coherencia e outro que fracasou e quizais espera tempos mellores. Coetzee vive en galego grazas a Rinoceronte. A editorial de Cangas publicou até o momento catro títulos do autor sudafricano. O lector galego pode coñecer de primeira man o universo deste escritor. A metáfora perfecta desa autonomía é o título da novela Deshonra, mal traducido en castelán por Desgracia. É o bo de beber nas fontes limpas.

Seis novelas de Pamuk traduciu Galaxia, entre o 2008 e o 2012. Obras destacadas do escritor turco que foron punta de lanza da aposta editorial da casa viguesa pola tradución de calidade de autores de gran prestixio. Pamuk era a ala alta, a popular comandouna a tradución de Paul Auster. O esforzo por achegarlle ao lectorado galego a obra destes escritores en competencia directa coas traducións ao castelán foi ímprobo; o resultado comercial non abondou para que se rachase a vella subordinación da nosa lingua no campo da tradución literaria.

O mercado non ten compradores adultos, independentes e coa competencia cultural suficiente para esixir acceso á literatura canónica en lingua galega.

Ese é un dos grandes problemas que a análise da recepción dos Nobel revela das nosas letras. O mercado é deficiente, depende de factores non mercantís nin se compón maioritariamente de axentes receptores independentes, adultos e maduros, con capacidade económica e competencia cultural abonda como para quereren deseñar a súa biblioteca literaria con obras clave en galego. Esa porción dos consumidores literarios existe en Galicia, claro está, pero considera máis crible a oferta que lle ofrecen en castelán. Para nos entender, son os compradores do catálogo de Anagrama. Competir con esa fortaleza require dun sistema de difusión e agarimo pola cultura autóctona que a lingua galega non posúe. De aí o valor de contarmos con propostas como a de Rinoceronte, que mediante unha habelenciosa guerra de guerrillas, segue a traer para o galego obras contemporáneas creadas noutras e diversas culturas. Se Galaxia, mentres puido, quixo atuar os sistemas lingüísticos que nos arrodean coas súas propias armas: nomes e lecturas de primeiro nivel nas axendas literarias mundiais, Rinoceronte procura (con algunhas excepcións, caso das obras de Julian Barnes ou do propio Coetzee) conseguir o máis difícil e o máis satisfactorio: que a Academia Sueca acabe premiando a algún dos teus autores.

Isto xa lle pasou a Xerais no 2008. Cando lle outorgaron o premio a Le Clézio, a editorial viguesa saltou de ledicia. Tiña no seu catálogo Mondo e outras historias. Foi máis un triunfo moral ca comercial. Liquidáronse os vellos exemplares pero non se esgotou a primeira edición, na colección ‘Narrativa’, publicada ao rabo do Nobel.