‘Cartas de Conxo’ e ‘Rotas’, dúas caras do manicomio ‘político’

Emma Pedreira.
Dentro das voltas que se lle poden dar a un mesmo tema están —e ás veces están enfrontándose— a ficción e a realidade. Se cadra, partir da nosa intrahistoria máis agochada é o inicio para, despois de usar a pedra de toque, que un xénero ou outro pidan paso para facer o retrato ou o relato. Por unha banda está o enzoufar medio gramo de realidade con dixomedíxomes e unha boa pátina de retórica e por outra está o refollar auténtico da investigación, que fai unha cata en profundidade. O de pairar na superficie ou mergullarse sería escolla entre buscar en gabetas pouco accesibles ou ficcionar a parte que na que non facemos pé. Ningunha das dúas tarefas é doada, porén crear co que xa hai é ben máis difícil. A memoria adoita ser esvaradía mentres que na creación propia basta con soltar o engado e ver o que pica.
Eis dous libros que tratan esta materia da memoria desde dous dos vértices do literario: o preciso e o poético.
Hai, ademais, unha teima bastante recente nos autores de asumir unha voz feminina no poético (véxase Marcos Calveiro en Cartas do terceiro día ou Modesto Fraga en Devalar sen pel,) que se cadra aproveitan o anonimato do certame —todas son obras premiadas ao abeiro dun certame poético— para facer callar unha interesada voz ficcional que engana esa fame de novas voces poéticas femininas e que caen nunha sorte de apropiación indebida que, unha vez coñecido o nome, soa falsaria e oportunista.
Súmaselle a estas voces falsofemininas a do arousán Xurxo Alonso, pintor e poeta, que desenvolve neste Cartas de Conxo (Alvarellos, 2024 e Premio de Poesía Concello de Vilalba) un artificio enganoso desde a voz e a forma e que trampea co temático.
Neste caso está claro que a ficción pode seducir a máis verosímil das narracións pero, por que perder a posibilidade de des-silenciar un capítulo potente e pouco coñecido da nosa historia polo feito de crear un monllo de poemas ao xeito?
Hai neste libro de coidada edición un pulso entre o si e o non que desconcerta. Se esas cartas desde Conxo supoñen, como reza o subtítulo, o “legado das Távora” como é que soan tan estridentes na súa forma? Este poemario fainos chegar a través da técnica do manuscrito atopado as cartas de dúas irmás arousás, Lecia e Áurea Távora, mestras depuradas e ingresadas no psiquiátrico de Conxo durante o 36. Este conxunto de supostas cartas trata de compensar as voces silenciadas da veciñanza traizoada, represaliada e executada durante os atroces anos da guerra. E o primeiro que fai unha é ir googlear os nomes. As irmás Távora non son doadas de atopar. O mesmo as súas voces, dúplices, son silenciadas pola propia voz autoral que asume o labor de desaparecelas entre poemas longos, desmedidos e plásticos máis que emocionantes. Non hai fasquía epistolar nestes textos que se nos prometen como tales e non hai voces diferenciadas, só unha tendenciosa cadencia represiva onde máis que de testemuñas lúcidas do seu tempo, hai unha vocación de crónica. Esa unidade tan homoxénea das dúas irmás, no seu sincretismo, dá nomes e datas e lugares e sobrevoan case sen rozalo un tempo e unha dor que non senten súa. É posible falar da traizón de medio pobo contra o outro medio e ter a morneza de producir un discurso tan anódino coma este?
Este exercicio de ficción, lícito e pulcro en todo caso, ten a frialdade de quen non está con ninguén e non lle atinxe certa memoria. O pulso é firme e por iso a emoción é xélida.
Na beira contraria situamos Rotas. As mulleres que o franquismo agochou en Compostela, de Montse Fajardo, que mereceu o Premio SELIC de ensaio no ano 2023 e que Positivas publicou con certo xeito. Fajardo, traballadora en prosa para devolver o nome de mulleres esquecidas ao mundo das vivas, fai aquí a viaxe inversa: extraer as mulleres inxustamente recluídas en Conxo. As auténticas. E das Távora nin rastro…
Hai uns meses o Arquivo de Galicia na Cidade da Cultura abría á ollada pública “Voces olvidadas. As mulleres no Hospital de Conxo”, unha ollada fonda e directa que non precisou explicar moito para interpelar a quen quixo entender. Fajardo buscou os nomes e apelidos, as historias e, sobre todo as consecuencias: ducias de mulleres, nais de familia, esposas, fillas, irmás, solteiras, casadas, traballadoras, traspasadas todas elas polo circunstancial dunha guerra que se lles volveu doenza e como doenza foi tratada no interior da máis antiga das institucións para a saúde mental do país: o “manicomio” de Conxo. Consideradas tolas en canto que rebeldes e porfiadas, moitas delas, e repudiadas polo familiar e o social, Montse Fajardo determina as circunstancias e as consecuencias de someter á des-integración todas estas mulleres que foron represaliadas e sometidas ao dúplice poder do patriarcado no ámbito clínico: a desaparición do feminino para a medicina antropocéntrica e a consideración da doenza mental como un todo anárquico e sen estudos que non se cingan á etiquetaxe de “histeria”.
A través das historias recadadas dos expedientes abertos da institución e cambiando os nomes para protexer se cadra o último átomo sen protección destas mulleres, Fajardo abre o melón da atención sanitaria á doenza mental así como o uso penitenciario da institución de Conxo desde a guerra que, en moitas destas biografías —todas elas reais— continuaron ata ben entrados os anos 60 coa tutela do estado franquista, quen se gabou de acoller e protexer cando, en realidade, retivo e confiscou, do mesmo xeito que moitos séculos antes os procesos inquisitoriais fixeron coas chamadas bruxas, os seus bens privados e patrimonio.
Nomes falsos para historias reais e nomes artificialmente creados para unha ficción aínda maior, son estas dúas propostas para ler en diálogo e sopesar na cunca da man unha historia negra que aínda non chegou enteira.
Totalmente de acordo, Emma Pedreira.
Concordo ao 100% co dito nos primeiros parágrafos deste artigo. E outrosí engado: non entendo como o señor Gustave Flaubert (ou foi o narrador?) tivo o papo de presentarnos os pensamentos e os sentimentos de Madam Bovary. Estou de acordo, polo tanto, en que Flaubert “trampea no temático” e fai unha “apropiación indevida”. Como resultado, a voz de Bovary soa “falsaria e oportunista”.
Noutra orde de cousas, habería que se preguntar as verdadeiras motivacións que se esconden detrás do feito que sinala a autora do artigo: narradores homes que escriben desde unha perspectiva feminina, ou que concorren a premios literarios empregando un alias feminino. Busqueino no escrito, mais non o atopei. Outro día nolo explica.
Flaubert escribiu ‘Madame Bovary’ en terceira persoa e é unha novela. Se ese é o único contra argumento da crítica, fica claro que a autora deu no albo. É evidente que os autores que “finxen” voces poéticas femininas en premios literarios anónimos aproveita o que xa dixo Julian Barnes hai bastante tempo, que tradicionalmente a poesía do eu non se considera ficción. E é por iso que eses autores xogan con esa identidade, porque como ben di Emma, hai unha necesidade de premiar voces femininas neses certames que acaba nestes paradoxos. Mais desta estratexia destes autores masculinos podemos extraer leccións. A primeira, até que punto logo eses libros son relevantes? Porque malia o xogo, o lector de poesía segue confiando en que o que le non é ficción. E a segunda, os xurados dos premios poéticos deben rebelarse contra esa poesía do eu cando intenta facer pasar por literatura oscioloxía de feirón?
Paso por aquí a dicir que ‘A casa xunto ao volcán’ non é poesía, que o balón entrou lambendo o mesmo pau, e que a autora do artigo empedrou varios centos de metros nesa baixada ao Tártaro.
Polo demais, de libros irrelevantes (con premios ou sen eles) está a literatura chea. Nomeadamente, a nosa. E tampouco non pasa nada.
Un saúdo.
P.S.: Como di un moi bo amigo meu, como serían as obras escritas dende o auténtico eu femimino… Dende un punto de vista estritamente literario, enténdase.
A crítica non fala de novelas, senón de poesía. Todas as literaturas están cheas de libros irrelevantes, pero ese non é o debate. O debate é se a función dun libro é gañar un premio e deitarse no almacén. E, por desgraza, nin todos os xurados valoran a calidade literaria cos seus votos. E tamén pregunto: Quizais as autoras non explotan ese suposto “eu feminino” cos parámetros que os xurados interpretan como máis “auténticos”? Se cadra o problema é que todos caemos nun xogo de expectativas no que ao final non se beneficia quen pensamos que o merece.
Moitísimas grazas pola xenerosa lectura, Emma. Como dis, algúns nomes propios son ficticios. Tiven que mudar cando se repetían con outro para facilitar a lectura, porque o arquivo prohíbe desvelar a identidade das mulleres que aparecen nos expedientes e iso dificulta individualizalas, ao non poder incluir apelidos. Só llos puxen cando tiña permiso das fontes…
Non sabes canto me presta esta lectura túa. Unha aperta
Non concordo, César. Se hai escritores e/ou poetas que apostan deliberadamente por personaxes/voces femininas diante dun premio (ou dunha proposta editorial, tanto me ten), coido que está ben claro que é o que agardan (d)os xurados. E si, haberá excepcións, como haberá quen non participe desa aposta, pero cando empezas identificar un patrón de conduta… algo pasa. E, respondendo a túa pregunta, baixo que parámetros funciona ese patrón polo que aos xurados respecta? Esquecida a calidade literaria, está claro que nin sequera obedecen a criterios de feminidade, senón de estereotipo de feminidade. De feminidade ao peso. De canta feminidade hai nesta obra, non de que feminidade hai nesta obra. E agora, seica, nin sequera iso nos vale. Queremos feminidade pura, sen estereotipos e, sobre todo, asinada por unha muller. E mentres falabamos destas lerias, a calidade da obra volveuse ver adiantada polo sexo de quen a asina.
Resumindo: que non é cuestión de expectativas non satisfeitas, é cuestión de ver como marcar a baralla para que nos sigan gabando o bos escritores, o boas escritoras ou es boes escritorxs que somos. Namentres, a quen carallo lle importa que o libro apodreza no almacén se, ademais de rirnos as ocorrencias, imos quitar uns lereles?
Non aos estereotipos. Si á calidade literaria.
Niso si estamos de acordo.🙂