‘Cartas desde a cadea’: O desexo de revolución

Xesús González Gómez.

As cartas que Rosa Luxemburg lles enviou desde a cadea a diverso/as correspondentes falan pouco de política: a censura era implacábel e ela sabíao; por iso, aquel/a que lea estas cartas enviadas a Sonja Liebknecht non procure pensamentos políticos (que os hai), nin, por suposto, tácticas ou estratexias para realizar a revolución ou encadrar o proletariado, etc. Disto hai un pouco, moi pouco, a non ser nas cartas enviadas sen pasar pola censura, é dicir, entregadas a militantes que ían vela ou que saían da prisión, etc. En troques, quen non coñeza a vida (só o que se sabe: revolucionaria, asasinada polos freikorps ultradereitistas a quen os socialdemócratas Ebert e Noske e outros lles deran carta branca, etc.) da dirixente espartaquista, ficaran sorprendidos. Xa na primeira misiva (postal) enviada o 7 de xullo de 1916 dende Leipzig a Sonja Liebknecht podemos decatarnos de que pode ir a correspondencia cando escribe: «Antes de sentar a ler, inspeccionei por suposto as árbores e os arbustos do parque: todos vellos coñecidos, o que comprobei con satisfacción. O contacto coas persoas, pola contra, satisfaime cada vez menos; coido que me vou retirar axiña a vivir de anacoreta, coma santo Antón, pero xa sans tentations» (p.37), esta postal está escrita días antes de que Luxemburg entrase na cadea[1]. Se nos quedamos con estas palabras, poderiamos pensar que Rosa Luxemburg era unha misántropa, o que está moi lonxe da realidade. Malia que noutra carta (2 de maio de 1917) se poida ler: «Teño ás veces a sensación de non ser un verdadeiro ser humano, senón tamén algún paxaro ou outro animal con forma humana; interiormente síntome moito máis no meu país nun anaquiño de xardín como este ou nun campo entre abellóns e herba cá (sic) nun congreso do partido. A vostede si que lle podo dicir todo isto: non vai sospeitar axiña traizón ao socialismo. Sabe que así e todo morrerei, iso espero, no meu posto: nunha loita na rúa ou na prisión. Pero o meu eu máis íntimo pertence máis aos meus paxaros carboeiros que aos meus “camaradas”». Cita longa, e podía ser máis, xa que as liñas que continúan non teñen desperdicio.

Rosa Luxemburg mostra nas súas cartas, como moi ben din a tradutora e presentadora, Almudena Otero Villena: « […] unha conciencia ambiental, a procura doutro contacto co mundo e dunha linguaxe común cos outros seres vivos, que non era en absoluto evidente na súa época e que resulta especialmente actual no noso tempo de reivindicacións animalistas e destrución masiva da natureza» (p. 28). A verdade é que nos tempos de Rosa Luxemburg, os proto-ecoloxistas estaban case que todos, por non afirmar que todos, nas filas da reacción. Hai algo do que non parecemos decatarnos agora: as reivindicacións ecoloxistas comezan a aparecer cando se alcanza un alto grao de supervivencia física e económica, é dicir, o ecoloxismo de «esquerdas» nace e desenvólvese en sociedades desenvolvidas ou superdesenvolvidas: nos inicios do pasado século, tal e como vivían as clases subalternas non xa dos outros continentes, senón da propia Europa, difícil era ser ecoloxista. Os feitos sempre hai que situalos no seu contexto.

Se a maioría das cartas dirixidas por Luxemburg á súa correspondente tratan do mundo animal (e vexetal), de lecturas, de poetas e novelistas, mesmo de cadros e debuxos (Luxemburg pintaba e debuxaba e gustaría ser pintora), non obstante, como ben se di na contraportada, nas súas cartas o «teórico entrelázase co persoal» (pero pode ser doutro xeito?).

Na p. 53 pódese ler, por exemplo: «Agora eu mesma son coma o rei Salomón: tamén entendo a linguaxe dos paxaros e dos animais. Por suposto, non coma se utilizasen palabras humanas, senón que entendo os máis distintos matices e sentimentos que poñen no seu son […].» Lendo estas cartas a lectora, o lector, que coñeza algo da súa obra, do seu pensamento social e político, verá que ao igual que os seus escritos políticos (sobre todo, desde o meu punto de vista, a Critica da Revolución rusa e os últimos escritos: ese artigo contra a resignación e a inanidade que é o último publicado por Luxemburg: «A orde reina en Berlín» ou o discurso na fundación da Liga Espartacus) teñen unha grande actualidade para reflexionarmos sobre a actitude revolucionaria (nestes tempos de confusión, en que, por exemplo, Vladimir Putin é apoiado pola extrema dereita e… por parte da extrema esquerda europea!), as súas cartas privadas serven para decatarnos de que toda vida está feita tanto de sentimentos interiorizados (que Luxemburg lle descobre á súa amiga Sonja) coma de palabras cuxo alcance se nos escapa –para apreixarmos esas palabras debería funcionar unha psicanálise tanto da/o militante coma da/o intelectual revolucionaria/o.

Para Luxemburg, contra o que aconteceu despois de 1924 coa bolxevización dos partidos comunistas por orde da III Internacional, ser revolucionario/a non significaba liberarse da parte de humanidade que ten cada ser, ou, noutras palabras, non significaba liberarse da súa capacidade de raciocinio, das súas alegrías, das súas paixóns, mágoas e da melancolía das esperanzas frustradas (esa melancolía que atravesa desde a primeira a derradeira palabra do escrito «A orde reina en Berlin». En Luxemburg, detrás da teórica, da militante, detrás da revolucionaria agáchase un individuo, unha muller por dereito propio, coas súas alegrías, os seus sufrimentos, as súas certezas, as súas dúbidas, os seus erros, a aspiración a amar e ser amada, etc. A vida da Luxemburg, porén, foi engulipada, dalgunha maneira, pola «causa»; mais engulipada co asentimento dela, sabendo ao que renunciaba e que lle gustaría ter e gozar, mais que foi (talvez era) imposíbel. Ora, dicir que a súa vida foi sacrificada á «causa» sería unha canallada, porque se ben sofre da melancolía, en certos momentos, do que puido ser e non foi (ese querer ser anacoreta, ese acharse mellor entre os seus paxaros, mesmo os seus debuxos, as súas lecturas e os seus gatos, sen esquecermos as súas orquídeas, que entre os «camaradas»).

Lendo estas cartas descubriremos que en 1917 aínda non lera nada de Thomas Mann, por iso lle pide algo del á súa correspondente; tamén que non lle agrada, ou non entende polo xeral a Hugo von Hoffmannsthal, mais gustou do seu poema Vor Tag; o 24 de novembro de 1917, escríbelle a Sonja Liebknecht que algún texto de Dehmel –Richard– engaiolouna hai tempo, que sabe de memoria o Phantasus de Arno Holz; «Primavera de Johannes Schlaff arrebatoume no seu momento. Despois deixeinos de lado e regresei a Goethe e Mörike, a Hoffmannsthal non o entendo, a George non o coñezo. É verdade: temo un pouco en todos eles o dominio maxistral e completo da forma, do medio poético de expresión e a un tempo a ausencia dunha cosmovisión grande e nobre, esta contradición sóame tan oca na alma que, entón, a fermosura da forma se me troca nunha careta. Polo xeral, reproducen estados de ánimo marabillosos. Mais os estados de ánimo non fan aínda un ser humano», e na seguinte carta, de mediados de decembro de 1917, afirma que os poemas de –Stefan– George– «son bonitos»[2].

Rosa Luxemburg nunca se arrepentiu de consagrar a súa vida á emancipación do proletariado e á instauración dunha sociedade máis xusta: como lle di a Sonja Liebknecht: sabe que morrerá ou nun enfrontamento na rúa ou na cadea (iso espera), como así foi. En fin, tanto a obra como a correspondencia de Rosa Luxemburg, e estas cartas a Sonja Liebknecht, serven para lembrarmos neste primeiro cuarto do século XXI que o desexo de revolución forma parte da vida dos individuos e que ese desexo dista moito de reducirse a prácticas revolucionarias. Desexar vivir nun mundo diferente é moi natural ante a sombra que sobre todos deitan as sociedades capitalistas rexidas pola cultura do beneficio (cultura que cada día xera un número moi real de vítimas).

Paul Celan, que sempre se reivindicou lector e admirador de Landauer, dos espartakistas, de Kropotkin, etc., dedicou a Karl Liebknecht e Rosa Luxemburg o seguinte poema:

Estás deitado neste extenso escoitar,

rodeado de espesura, de copos rodeado.

Vai ao Spree, vai ao Havel,

vai aos ganchos do carniceiro

vai as vermellas moreas de mazás

de Suecia

—Vén a mesa que as ofrendas trae,

nun Edén á volta—

O home ficou coma un coador, a muller,

a marrá, flotando tívose que ver,

por ela, por ninguén, por calquera.

Na canle de Landwehr non vai murmurar.

Nada queda

estancado[3].

E Jacques Baron, no número 9-10 de La Révolution surréaliste (1 outubro 1927, p., 21), entregou este poema:

O sol e a luz

aparentemente reais oh formas de vida

Mulleres da vida enteira

Os paxaros cantores non calaran xa

até o presente

Até o presente tambores bendicide o sufrimento

de mulleres a milleiros

encantadas e fascinadas

perseguiran cabelos en fogo estas mulleres eternas

A tumba de Rosa Luxemburg está fechada

Oh tumba en que a primavera desarticulada das nosas almas

derrama os seus amores e a súa realidade

Unha tumba está fechada tantas outras ábrense

Pombas encantadas irán levar as armas

a mans magníficas e perfectamente libres

Pegadas luminosas dos teus pasos muller perfecta

Seguirémoste sempre

Marabilla da fe

[1] Na nota 41, nesta páxina 37, hai unha gralla de, digamos, picado. 1917 no canto de 1916.

[2] Infelizmente, non coñezo outra edición –libro hoxe seica esgotado– dos seus escritos sobre arte e literatura que a argallada F. Volpi, Scritti sull’arte e sulla letteratura, Verona, Bertani editore, 1976 (140 páxinas). Un día teremos que falar deste interesante volume.

[3] Edén refírese ao Hotel Edén, onde estiveron presos Rosa Luxemburg e Karl Liebknecht, entre outros; o canle de Landwehr é onde apareceu catro meses e medio despois de ser asasinada o corpo de Rosa Luxemburg.