Castelao para todos os públicos

César Lorenzo Gil.

Pode parecer esaxerado definir como un texto de amplo público obxectivo un volume de máis de 1.300 páxinas como é a primeira parte da biografía de Daniel Castelao. A obra Castelao. Construtor da nación,de Miguel Anxo Seixas Seoane é unha mostra de que se poden combinar perfectamente o rigor, o alcance divulgativo e a boa redacción nun xénero que se desenvolve pouco na cultura galega pero que é fundamental para entender a nosa identidade. Galaxia, que vén publicando perfís de persoeiros chave da nosa historia, acerta non só coa colección senón que atina no deseño e na edición de tan voluminoso libro.

Antes non comentei que o primeiro tomo da biografía de Castelao atinxe o período 1886-1930, é dicir, os primeiros 45 anos do político, artista e escritor rianxeiro. O segundo tomo tratará os últimos 20 anos do autor, os do seu cénit intelectual e político, nun contexto marcado polas esperanzas frustradas na República e a durísima reacción franquista. No primeiro volume, coñecedores como somos, lectores e biógrafo, do que vai ocorrer pasado o tempo, é inevitable que haxa certa teleoloxia no relato. Seixas Seoane vai sementando o libro das principais chaves da personalidade de Castelao dun xeito que nos permite preconfigurar a súa actividade na madurez. Este xeito de construír o relato (nunca mellor dito) supón que non nos encontremos con apenas sorpresas no percorrido vital do rianxeiro (non é este un volume de tese, Seixas Seoane non pretende revisar o mito de Castelao) mais ao mesmo tempo permite asentar a primeira parte da biografía nos catro aspectos fundamentais da figura: o seu compromiso ideolóxico, o seu activismo cultural, a pulsión artística e as dificultades persoais.

Castelao, explícanos Seixas, madura o seu galeguismo nun momento crucial para o país, no tempo das Irmandades da Fala e do nacemento do nacionalismo galego. O rianxeiro, a pesar das súas modestas orixes (que contrastan co enriquecemento familiar grazas á emigración), comunga no período monárquico coa Xeración Nós, cuxos principais representantes son de clase fidalga ou adiñeirada: Vicente Risco, Ramón Otero Pedrayo, Antón Losada Diéguez… Seixas explícanos que Castelao foi alumno de Risco, del tomou a consciencia nacionalista e o compromiso coa cultura como xeito de emancipar Galicia. Sen significarse na famosa escisión de Monforte entre os partidarios de Risco e a Irmandade da Coruña, entre a revista Nós e A Nosa Terra, o rianxeiro foi peza chave na consolidación do imaxinario cultural galeguista, especialmente no aspecto gráfico. Velaí o seguimento que o biógrafo fai da actividade artística de Castelao. Como artista, Castelao ten oportunidade de visitar as capitais das vangardas pero opta por unha arte plástica un tantiño anterior. A súa aposta non é aprofundar na reflexión artística senón no activismo. É por iso que Castelao está en todos os proxectos culturais do momento. Amais das publicacións citadas, del é o deseño da cabeceira do periódico Galicia,editado en Vigo na década do 1920. Colabora sempre que pode, cun alto ritmo de produción, tanto de imaxes coma de textos. Castelao é locomotora e exemplo para un galeguismo cuxa principal vontade naquel tempo era normalizar o uso do idioma en todas as áreas mais tamén elaborar un imaxinario. Este imaxinario, explícanos páxina tras páxina Seixas Seoane, ten unha trepia sagrada: a cultura popular e contemporánea, as referencias artísticas históricas, especialmente as que deixan pegada, caso do románico, e o elo con Murguía e demais precursores no encontro do pasado ideal, naquela Galicia primixenia (celta) onde os galeguistas buscan a esencia. Nese sentido foi fundamental para Castelao a viaxe a Bretaña e a súa comprensión da arte figurativa tradicional. O seu papel en moitas ocasións consistiu en actualizar ese deseño construído ao longo dos séculos nas novas linguaxes da modernidade, especialmente a edición e a prensa.

Castelao non tivo unha vida doada. Malia ser doutor en Medicina case sempre estraña os pesos na faldriqueira. Neste volume, a través de diferentes textos epistolares, el mesmo recoñece as dificultades para chegar a fin de mes. Castelao foi o que hoxe definiriamos como un precario. Acrecenta ao seu posto de funcionario de Estatística coas clases de debuxo e as múltiplas colaboracións. Castelao é enfermo. Padeceu da vista toda a vida e ten interese seguir o seu periplo pola Galicia dos oftalmólogos. E con toda a gravidade, iso non foi o peor que lle pasou. No 1928 perdeu o seu único fillo, Afonso, que tiña 14 anos, de saúde feble desde cativo. Seixas Seoane preséntanos un Castelao pouco familiar, seguindo o papel masculino da época, mais si preocupado polo benestar do neno e da muller, Virxinia. Nalgúns fragmentos das súas cartas vemos un Castelao tenro, vulnerable, inseguro como pai.

É reveladora esta descrición que fai do seu irmao o propio Vicente Risco con preciso trazo: “Con sus gafas de concha y su figura enlutada, pasea por Pontevedra al ritmo nervioso de los golpes de su bastón. Tiene toda la alegría de un niño y todo el lirismo de un poeta. Y hasta el lazo de su corbata, largo y desaliñado, guarda una sana sonrisa de picardía”. O Castelao que así describe ten ao redor de 35 anos.

Para o lector do século XXI, o libro de Seixas Seoane ten outros valores alén de seguir os pasos de Castelao, principalmente asomarse ao fondo da secuencia, ás personaxes secundarias, aos feitos grandes e pequenos que acontecían nunha Galicia contraditoria, efervescente, por exemplo, na loita pola redención dos foros, intimamente conectada coa modernidade americana (a Arxentina daquel tempo era unha potencia económica e cultural e a comunidade galega participaba desa prosperidade), mais tamén abafada polo caciquismo, o escuro dominio eclesiástico, condenada ao atraso educativo e de infraestruturas. Dános tamén unha moi interesante visión de moitos personaxes, secundarios nesta biografía, mais fundmentais na historia de Galicia: os irmandados nacionalistas, os agraristas, os artistas e mecenas… todos a bordo dun tren que para ir de Pontevedra á Coruña pasaba por Ourense.