Celan e Éluard. Unha relación con Zavis Kalandra ao fondo
Xesús González Gómez.
O 18 de novembro de 1952, cando lle faltaban vinte e seis días para alcanzar a idade de 57 anos, morría, en París, dunha crise dunha anxina de peito Eugène-Émile-Paul Grindel, coñecido, como poden imaxinar lectores e lectoras que non coñecesen o seu nome do rexistro civil, como Paul Éluard. Digamos que o seu enterramento foi grandioso: exposición do cadáver, garda fúnebre de personalidades, políticas e literarias, e mesmo relixiosas: o arcebispo de París asistiu ao enterramento, sendo, como era, o defunto membro do Partido Comunista de Francia e cantor de Stalin[1]. En fin, cousas. Despois da morte do poeta, foron multitude de poetas quen lle dedicaron un poema ao célebre morto. Podiamos afirmar que non houbo poeta que militase nun partido comunista que non lle dedicase un poema. Poemas, por outra parte –desenganémonos– cuxa altura poética non alcanzan a lograda polo peor dos anuncios da Coca-Cola. Quizais, dos que coñezo eu, a único poema que se salva é o escrito por outro Paul, que tamén é coñecido polo seu pseudónimo: Paul Celan. Quen, por certo, en 1952 non militaba en ningún partido político, sendo, iso si, un home fondamente de esquerdas. O poema de Celan titúlase, simplemente, «In memoriam Paul Éluard» e, como todo poema, e máis se é de Celan, ten diversas lecturas, polo que só, máis adiante, mencionaremos unha. Entreguemos o poema nunha versión realizada a partir dun tradutor automático alemán-galego, e as versións española de Jesús Munárriz (Madrid, De umbral en umbral, Ediciones Hiperión, 1985), catalá de Arnau Pons (Barcelona, De llindar en llindar, LaBreu Edicións, 2012), e francesa de Evelyn Hünnecke: «Mourir les yeux ouvertes ou un dialogue au-delà du silence. A propos du poème “In memoriam Paul Éluard” de Paul Celan» (Cahiers d’Études Germaniques, nº 25, La Poésie dans les pays de langue allemande. Actes du Colloque Université de Provence, 4 e 5 de decembro de 1992, p., 91-106:). Velaí, xa que logo, a nosa (sic) versión:
In memoriam Paul Éluard
Ponlle ao morto na tumba as palabras
que para vivir dixo.
Deita entre elas a súa cabeza,
faille sentir
a lingua do degoxo,
as tenaces.
Ponlle ao morto nas pálpebras a palabra
que lle negou aquel
que lle dicía Ti,
a palabra que evitou cun salto o sangue do corazón
cando unha man, tan núa como a súa,
atou aquel que lle dicía Ti
ás árbores do futuro.
Ponlle esta palabra nas pálpebras:
talvez
lle entre no ollo, aínda azul,
un segundo azul, máis estraño,
e aquel que lle dicía Ti
soñe con el: nosoutros.
Jean Bollack, en «El azul de ojo»[2], tal vez a mellor lectura que se fixo até o de agora deste poema de Celan, dinos que: «o poema é enigmático porque, sen nomear, designa, e con tanta máis forza canto que comenta o seu obxecto sen facelo explícito». Mais que designa ou a quen designa? Ou, noutras palabras, quen é morto? Nin máis nin menos que… Zavis
Kalandra. Dirk Weissmann, en Poésie, judaïsme, philosphie. Histoire de la réception de Paul Celan en France, des débuts jusqu’à 1991, dá a noticia da publicación de dous poemas de Celan no semanario Les Lettres françaises, nº 943, 13-19 de setembro de 1962, dentro do dossier titulado: «Que cantan os poetas alemáns de hoxe?»: «Fuga da morte» e «In memoriam Paul Éluard», e subliña: «A elección do segundo poema de Celan neste dossier, “In memoriam Paul Éluard”, vai no mesmo sentido [poemas que amosan unha crítica clara do pasado nazi]. Sen dúbida, o tradutor da época [non consta nome de tradutor] non percibiu no poema a crítica que o poeta alemán lle facía ao seu colega resistente que se comprometera no caso Kalandra» (p. 95), e máis adiante (p. 576-577): «Neste traballo [a tradución francesa de De limiar en limiar, realizada por Valérie Briet e publicada por Christian Bourgois Éditeur en 1991] que durou case dous anos, Gisèle Celan-Lestrange interviu de tres maneiras: achegoule á tradutora informacións referentes ao transfondo biográfico ou histórico de certos poemas, como, por exemplo, “In memoriam Paul Éluard”, do que forneceu unha clave indispensábel […]», e en nota engade: «Ver a carta de GCL a Valérie Briet, 28 de outubro de 1988: “Liches Le Monde littéraire de onte, que traía a recensión dun libro sobre Éluard por Claire Paulhan? É un documento esencial para ti cando traduzas ‘In memoriam Paul Éluard’. Envíocho. / As dúas primeiras liñas do poema refírense a esta palabra de Éluard que ela cita: “E polo poder dunha palabra/ volvo comezar a miña vida”; en Paul Celan (tradución libre palabra a palabra: “Pon para o morto as palabras na tumba / que dixo para vivir” / E todo o poema está relacionado coa inescusábel actitude de Éluard con relación a Kalandra, que foi executado polos stalinistas… Este poema foi moi a miúdo mal comprendido, lido coma unha homenaxe, cando é un poema moi duro con Eluard… Moitas veces publicados na Alemaña do Leste no malentendido total –entre outros.»
Como afirma Bollack, dous anos despois da execución de Kalandra, «o poema que escribe Celan dá testemuño dun abandono, lembra o destino do home abandonado, mais non só se trata dunha simple acusación. Celan di que a poesía prohibe semellante submisión [a unha ideoloxía, a un partido], mesmo a poesía que Éluard, ou outro calquera, representa: a poesía fai que a deslealdade sexa intrinsecamente imposíbel, e que a postura política estea en contradición coa obra». No anexo deste traballo, Bollack fala dos erros de diversas interpretacións do poema: Karl Krolow «non tiña [en 1981] a menor idea de que tales circunstancias [en que Celan escribe o seu poema] existisen […] e constrúe por defecto outra historia, a fin de meter algúns elementos que se atopan fóra da coherencia do texto. O que lemos é, xa que logo, esta construción, é dicir, unha invención de Krolow: Paul Éluard foi un gran poeta surrealista[3]; Celan, que o admiraba, desexou ter unha relación con el, mais Éluard non quixo. Krolow non o sabe con seguridade, mais dáo por sentado para poder estabelecer unha filiación e unha dependencia máis: o estranxeiro descoñecido será Celan, a quen o poeta francés lle negou unha palabra de amizade ou un recoñecemento. Non obstante, Celan ofrecéralle a Éluard o testemuño dunha solidariedade, o don dun “ti”». Ute Maria Oelmann, continúa Bollack «recoñece correctamente que o “ti” se refería a unha chamada que emanaba dunha persoa nunha situación de angustia: talvez non se decate de que o pronome circunscríbese tamén á “persoa” que está dentro do poeta. O que nos resulta máis difícil de comprender é que non levara máis lonxe a súa indagación, para intentar saber máis do tema […] O xuízo de Pëggeler: “A modernidade da literatura (sic) en París [a diferenza de Praga] non significa nada para el se esta non se compromete a favor de aqueles que, por razón políticas, foron atados “ás árbores do futuro”, é falso en máis dun sentido.» E. Hünnecke, en Poésie et poétique de Paul Celan, Tese,Université de Aix-Marseille, 1987, 269-281 [véxase o traballo de Hünnecke do que se dá referencia na primeira entrega], fai «as mesmas asociacións» que Ute Maria Oelman. Asociacións «que sen levar a cabo unha análise hermenéutica non poden conducir ao sentido. O “nosoutros” une finalmente, para ela, como para Krolow, a Celan e o poeta defunto nunha forma de solidariedade colectiva, aberta polas posicións “poetolóxicas do surrealismo francés”.»
Ora, máis duro é Bollack cando se refire ao biógrafo de Éluard, Jean-Charles Gateau (Paul Éluard ou le frère voyant, Laffont, París, 1988). Segundo Gateau, e reproduce Bollack, «Éluard […] discutiu sobre iso [o caso Kalandra, a carta de Breton] con Dominique [a súa muller], e que, segundo o seu propio testemuño, foi ela quen lle suxeriu a fórmula[4] –coma se resumise unha opinión á que ela non se adhería», e engade Bollack: «Gateau enumera toda unha serie de razóns para explicar o inexplicábel e intenta desculpalo como for. Talvez sería mellor deixar as cousas no seu lugar, tal e como son, ou sexa: inaceptábeis e, en certo sentido, inexplicábeis.»
Para acabarmos, velaí a carta aberta de Breton a Éluard e o que opinaban sobre o tema os homes e mulleres de Socialisme ou Barbarie, a revista fundada entre outros por Claude Lefort e Cornelius Castoriadis:
CARTA ABERTA A PAUL ELUARD
Hai 15 anos, por invitación dos nosos amigos os surrealistas checos, ti e mais eu fomos a Praga. Demos conferencias, concedemos entrevistas. Máis recentemente, sei que fuches moi festexado, pero dun xeito máis convencional, máis oficial. Non debes ter esquecido o acollemento de Praga.
Nada nos afastaba daquelas: dende o punto de vista político estabamos lonxe de pretender a ortodoxia. Estabamos convencidos do que pensabamos. O que pensabamos estaba, na nosa opinión, rixidamente condicionado pola actividade poética que, entre todos, nos concernía a todos dende o principio. Se, no camiño, estabamos abertos á reivindicación social, se queriamos concibila unicamente baixo a forma ardente que lle tiña preparado a revolución bolxevique, se todos os nosos esforzos tendían a reducir, entre os puntos, de vista «culturais» do partido comunista e os nosos, as diferenzas que subsistían, non coidabamos menos necesario defender as nosas posicións cando elas procedían de certezas acadadas no eido da nosa exploración particular. Había autenticidade no noso testemuño: o menor compromiso nun sentido ou noutro semellaríanos falsear este testemuño de por si, estariamos perdidos aos nosos ollos.
É nestas condicións que chegamos a Praga, ansiosos, a pesar de todo, da recepción que sería reservada á nosa mensaxe. Unha cousa é afrontar un público estraño cando está decidido, cando vai facer rexistro das súas conviccións; outra ir a el como portavoz debidamente comisionado de organizacións poderosas sen ter nada máis que tirar do seu propio fondo. Repito, ti e mais eu estabamos de acordo. Na axitación un pouco febril dos primeiros días había, se lembras, un home que viña, que sentaba a miúdo connosco, que se esforzaba en nos comprender, era un home aberto. Este home non era un poeta, pero escoitábanos como nós o escoitabamos: o que lle diciamos non lle parecía inadmisible; o que nos obxectaba ás veces convencíanos. Foi el quen, na prensa comunista, deu as máis penetrantes análises dos nosos libros, as recensións máis válidas das nosas conferencias. Non parou, en tanto que puido, de poñer ao noso lado grandes auditorios onde se mesturaban obreiros e intelectuais.
No plano humano, esta asistencia, esta xenerosidade, foron para nós dun inmenso valor. O Bulletin publicado en Praga o 9 de abril de 1935, en checo e francés, firmado por ti e por min, afírmao expresamente.
Coido que retiveches o nome deste home: chámase —ou chamábase— Zavis Kalandra. Non ouso decidir o tempo do verbo xa que os xornais din que o xoves pasado foi condenado a morte polo tribunal de Praga. Despois das «confesións» en regra, enténdese. Noutro tempo ti sabías coma min que pensar destas confesións. Kalandra sabíao tamén cando no 1936 foi expulsado do PC, despois do comentario que lle inspirara o «proceso dos 16» en Moscova. Sei que logo chegou a ser un dos dirixentes do Partido Comunista Internacional (sección checa da IV Internacional), pero como chimparías ti a primeira pedra, ti que pouco despois firmaches un texto titulado Do tempo no que os surrealistas tiñan razón, concluíndo así o noso desafío formal ao réxime staliniano —texto que calquera pode reler hoxe?
A guerra e a ocupación estabelecerían tal división entre os homes que Kalandra se pasaría claramente ao lado malo? Sería culpábel diante da Resistencia? Pero non, xa que os seus artigos de 1939 —nos cales en plena ocupación nazi non tiña medo de facer escarnio da propaganda hitleriana— custáronlle seis anos de encarceramento nos campos (de Ravensbruck e Sachsenhausen, principalmente).
Vaites! Non é o bosque que impide ver os traidores. Ti, a quen eu coñecín longo tempo o respecto e o sentido sagrado da voz humana, mesmo na entoación, atopas ti a voz de Kalandra baixo estes farrapos de propaganda cutre: «O meu fin era obter o espallamento do bloqueo discriminatorio, tal e como é imposto polos imperialismos occidentais, en Checoslovaquia a fin de atentar contra a súa prosperidade económica e encamiñala cara á marshalización»?
Como, no teu foro interno, podes aturar semellante degradación do home na persoa do que se mostrou amigo teu?
André Breton[5]
O PROCESO KALANDRA
Nos primeiros días de xuño desenvolveuse en Praga o proceso dos Trece, primeiro gran proceso político que coñece Checoslovaquia.
As condenas pronunciadas o 8 de xuño indignaron a numerosos intelectuais en Francia, en Austria, en Noruega. Foron enviados telegramas ao presidente da República checoslovaca para que renuncie a executar a sentenza que recaeu sobre o principal acusado: Kalandra.
Porque a pena de morte que recaeu sobre Kalandra é totalmente inaceptábel? Por que Kalandra? Por que se considera a Kalandra como o principal acusado? Quen lera a carta aberta de Breton a Éluard aparecida o 14 de xuño en Combat comprende a emoción ocasionada pola condena a morte de Kalandra. Mais non abonda saber que Kalandra era un intelectual revolucionario de valor, un intelectual particularmente aberto, un deportado notabelmente valoroso, hai que esforzarse en comprender o sentido político deste proceso. Sentido que se manifesta moi claramente desde o momento en que se sabe que Pravda, na véspera do proceso, cubría de inxurias e de calumnias o «trostkista Kalandra».
Esta intervención flagrante do partido comunista ruso facía prever que o proceso sería unha reedición checa dos procesos de Moscova. Con efecto, os co-acusados foron coidadosamente elixidos para mostrar que un revolucionario que se opón á URSS convértese axiña nun axente de todas as potencias reaccionarias. Seis dos acusados, cando menos, son antigos membros do partido de Benes, que recoñeceron estar en contacto con ex ministros socialistas nacionais emigrados; outro sería o espía dunha central internacional situada en Alemaña occidental e hai mesmo un militante do partido populista, axente pagado polo Vaticano. Alemaña occidental e os seus ocupantes, Vaticano, emigrados checoslovacos, só falta Iugoslavia. Para representala dignamente, os policías stalinianos acharon un accionista de compañías mineiras casado cunha iugoslava. Isto completa a amálgama e, como os burócratas a xulgaron ben conseguida, servíronse dela para se desembarazar de dous socialdemócratas abondo valorosos para oporse abertamente á súa política.
Estes doce co-acusados nunca tiveron nada en común con Kalandra, mais cada un deles é indispensábel para apuntalar unha acta de acusación coidadosamente estudada en función das necesidades da política staliniana, e ,como se teme non facer bastante ben as cousas nos países satélites, o fiscal xeral concluíu cunha fermosa insistencia que a crítica á URSS conducía á espionaxe a expensas da súa patria.
A insistencia posta en «demostrar» este postulado proba que a clase obreira checoslovaca murmura demasiado alto contra as esixencias de Moscova. É preciso a calquera prezo atemorizar os opoñentes menos decididos e, para isto, non se podía achar ninguén mellor que Kalandra. Fundador da sección checa da IV Internacional, abandonara rapidamente a posición trotskista tradicional con respecto á URSS. Comprendendo o proceso de burocratización do Estado soviético, caracterizábao como un burocratismo de Estado. O illamento relativo en que vivía Checoslovaquia non lle permitira precisar completamente as súas posicións, mais comprendía que os EUA se comprometeran, eles tamén, na vía da burocratización e que unicamente a loita revolucionaria independente da clase obreira podía achegar unha solución aos problemas mundiais. Aparecía, xa que logo, no dominio teórico, como o opoñente máis decidido da URSS. Como estaba esgotado fisicamente por seis anos de campo de concentración en Alemaña, era relativamente fácil facerlle confesar todos os crimes imaxinábeis. Constituía, pois, unha fermosa presa para a policía staliniana e non é de estrañar que o Tribunal Supremo de Praga condenara a morte a Kalandra
Jean Léger[6]
[1] «JOSEPH STALIN: Os homes xurdían dunha afastada paisaxe/ Todos tiñan corazón mais perdidas as forzas/ Escurecían e soñando ouro eran chumbo/ Os homes xurdían da súa infancia anana/ Incultos atrasados adoraban as nubes/ Miseria caridade parecíanlles sacras/ Oh meus iguais mortos antigos ou nados onte/ Rostros de saúde que a escravitude envelleceu/ Vosas arelas eran o desexo de ser libres/ O desexo de ser fortes de ser felices/ Fortes coa dozura dun vidro moi claro/ Que non tolde a onda en que se reflicte un irmán/ E mil e mil irmáns levaron a Karl Marx/ E mil e mil irmáns levaron a Lenin/ E Stalin para nós está presente para mañá/ E Stalin eslúe hoxe en día a desgraza/ A confianza é o froito do seu cerebro de amor/ O acio razoábel tan perfecto é/ Grazas a el vivimos sen coñecer outono/ O horizonte de Stalin é sempre renacente/ vivimos sen dubidar e mesmo no fondo da sombra/ Producimos a vida e ordenamos o porvir/ Non hai para nós día sen mañá/ Aurora sen mediodía frescura sen calor/ Stalin no corazón dos homes é un home/ Baixo a súa forma mortal con cabelos grises/ Ardendo dun lume sanguíneo na viña dos homes/ Stalin recompensa os mellores entre os homes/ E converte os seus traballos na virtude do pracer/ Pois traballar para vivir é actuar sobre a vida/ Pois na vida os homes elixiron a Stalin/ Para simbolizar na terra as súas esperanzas sen límite». Sobran, acho, comentarios; o poema deféndese (sic) por si só.
[2] Jean Bollack, Poesía contra poesía, Madrid, Editorial Trotta, 2005, «El azul del ojo», p. 247-261. O presente é un dos mellores, senón o mellor libro sobre a poesía de Celan que se leva escrito até hoxe.
[3] Cómpre non esquecermos que Celan traduciu poemas de Éluard e doutros surrealistas, ver J. Bollack, «Dos traducciones de Éluard», in Op. cit., p. 266-279.
[4] Lémbrese: «Teño moito que facer polos inocentes que claman a súa inocencia para me ocupar dos culpábeis que claman a súa culpabilidade».
[5] Combat, 14 de xuño de 1950. Recollido en André Breton, La clé des champs, Union Générale d’Éditions, col. 10×18, Paris, 1973, p. 367-370.
[6] Socialismo ou Barbarie, nº 7, agosto-setembro, 1951, p. 110-111.
