Censura contra os libros en Europa, hoxe

Xesús González Gómez.

Hai unhas semanas a poeta catalá Dolors Miquel recitou, para grande escándalo dos ben pensantes, un poema seu nos actos de entrega dos Premios Ciutat de Barcelona. O poema, “Mare nostra”, é unha “parodia” do “Pai noso” cristián e foi publicado hai xa dez anos no libro Missa pagesa (Misa campesiña) pola editorial Pagès, de Lleida. Logo, un grupo denominado Asociación de Avogados Cristiáns denunciouna a ela e mais a alcaldesa de Barcelona, Ada Colau, por delitos contra os sentimentos relixiosos dos cristiáns. Un xuíz de Barcelona, seica, aceptou a denuncia e está a investigar o caso. Supoño eu, son leigo en temas xurídicos, que se o poema foi publicado no 2006, debeu prescribir o posíbel “delito”, aínda que para quen isto asina o único delito o cometen tanto o xuíz como os denunciantes: un delito contra a liberdade de expresión. Por outra banda, a tal asociación, no canto de perseguir poetas, podía dedicarse a denunciar os casos de abusos sexuais perpetrados por relixiosos en colexios ídem contra menores de idade, xa que este si é un delito, e segundo Xesús Cristo o máis execrábel de todo: lembrade as rodas de muíño e o máis escandaloso, segundo o protagonista dos Evanxeos. [Sobre posíbeis antecedentes do poema de Dolors Miquel, ver “Pais nosos singulares e diferentes”, de quen isto asina]

A censura sempre existiu e, tememos, sempre existirá. Nun principio, está derrogada, din, na maioría dos países europeos, cousa que non é certa, léase o interesante e informativo libro de Werner Fuld Breve historia de los libros prohibidos (Barcelona, RBA Libros, 2014). En España teoricamente non se exerce a censura oficial, a do Estado, mais a lei de censura non foi derrogada, aínda que non se aplique, mais existir existe. En Alemaña, por exemplo, como en Francia, segundo que temas (a actuación da Wehrmacht na fronte rusa, a guerra de Alxeria) levan de cabeza os autores. No primeiro país citado, a novela de Erich Maria Remarque, Tempo de vivir e tempo de morrer, por exemplo, non coñece aínda unha versión íntegra, e témese que nunca a coñeza: aos alemáns non lles interesa saber o que facía o seu exército cos inferiores eslavos e cos xudeus: os crimes eran cousa da Gestapo, cousa que, como todo o mundo que queira sabelo sabe, non é certo: o exército alemán foi tan criminal, ou máis, que a Gestapo e as SS.

Catherine Tasca, actual vicepresidenta 1º do Senado francés, ministra en diversas ocasións con gobernos socialistas, de Cultura, por exemplo, do 2002 ao 2004 con Lionel Jospin, é filla de Angelo Tasca. Tasca, compañeiro de Gramsci, foi un dos fundadores do Partido Comunista Italiano (PCI). Expulsado deste a finais dos 1920 por non estar de acordo coa política da Internacional Comunista, abandona, por milagre, a URSS e vaise a París, onde escribe con diversos pseudónimos e publica o clásico, e talvez aínda non superado, O nacemento do fascismo. Tasca deu a coñecer en 1938 na revista Problemi della revoluzione a famosa carta, escrita por Gramsci, do Comité Central do PCI ao Comité Central do Partido comunista da URSS sobre as medidas represivas contra as oposicións e Trotski en particular; carta que Togliatti agachou e nunca lles entregou aos soviéticos.

Curiosamente (?), cando Tasca publicou a carta, Togliatti e os seus afirmaron que era falsa. Anos despois, en 1970, os comunistas italianos publicárona en Rinascita (24 de abril, nº 17, con introdución de  F. Ferri; a carta de Gramsci foi recuperada dos arquivos do PCI e afirmouse e confirmouse a súa autenticidade).

Volvendo ao rego: Tasca, en 1936 apoiou o POUM durante a guerra civil española. En 1940, cando a derrota de Francia e a formación do goberno colaboracionista do mariscal Pétain, entra a formar parte da administración colaboracionista cos nazis, e chega a alto funcionario nas tarefas de propaganda e comunicación, no canto de fuxir a Alxeria, como lle ofrecían (durante a ocupación escribía artigos no semanario petainista L’éffort chamando á colaboración). En 1944, cando a Liberación, é detido e rapidamente solto: ao parecer desde o seu posto de Vichy informaba a unha misteriosa rede de resistencia belga. Despois da Segunda Guerra mundial dedicouse a escribir con pseudónimo sobre a URSS e os comunistas italianos e franceses (con informacións de primeira man) en xornais italianos e franceses así como na revista de extrema dereita Est et Ouest, traballou para a OTAN e participou así mesmo entre bambolinas nas tarefas do Congreso para a Liberdade da Cultura. Unha vez morto, os seus arquivos foron parar, por desexo seu, á Fundación Feltrinelli.

Pois ben, Catherine Tasca, sendo ministra de cultura, soubo que unha editorial parisiense ía publicar unha biografía de seu pai na que non saía ben parado, xa que o autor do libro non lograra dar con ninguén que formase parte desa rede de resistencia belga á que supostamente informaba Tasca: moveu todos os resortes do poder e as influencias para que esa biografía no vise lume, o que aconteceu: aínda continúa inédita. En fin, a censura é a censura aínda que non sexa “oficial”.

“Un Estado tamén pode sentirse ofendido pola verdade. Se un estado quere prohibir que se atente contra el por medio da verdade, ten dereito a facelo”.

A censura sempre foi un dos resortes dos Estados para se defenderen. Ben o dixo o xuíz alemán que en 1951 condenou á presidenta das Mulleres socialdemócratas, Lilly Wätchter, pola súa denuncia da guerra de Corea e dos nazis que dominaban a administración da República Federal Alemá (xa se sabe, Adenauer afirmaba que non podía prescindir deles): “Un Estado tamén pode sentirse ofendido pola verdade. Se un estado quere prohibir que se atente contra el por medio da verdade, ten dereito a facelo”. Mellor definición da censura non a deu ningún estudoso do tema. (Sobre o tema, pode lerse con moito proveito o libro de Robert Darnton, Censores trabajando: de cómo los estados dieron forma a la literatura, FCE).

Os Estados, todos os Estados, en todos os séculos exerceron pública ou privadamente a censura. É verdade que nos denominados Estados democráticos non se queima xa a ninguén por escribir, como aconteceu na Europa cristiá até ben entrado case o século XVIII, mais… a lista de autores perseguidos e encarcerados, de libros queimados ou destruídos por estes Estados democráticos ao longo do século XX sería, talvez interminábel. Ao citado libro de Werner Fuld remito o lector curioso.

Á parte da censura “oficial” existe a que intentan exercer (e exercen) os que antes se denominaban grupos de presión, tanto relixiosos como políticos, sociais, culturais e económicos. O ultimo caso no Estado Español mencionámolo ao inicio deste artigo. Ou a que intentan exercer particulares e que ás veces, se teñen poder, conseguen o seu propósito (o referido caso Tasca). Hai outro tipo de censura que en puridade non é censura. Un exemplo, cando ao galego Manuel D. Benavides, exiliado en México, lle preguntaron de que vivía, deu unha resposta moi clara, do seu libro dedicado á figura do capitalista mallorquino Juan March, El último pirata del Mediterráneo: cada vez que facían unha edición, esgotábase aos poucos días: March dera a orde de comprar todos os exemplares que saían ao mercado.

Tamén todo o mundo coñece os procesos contra Curros, Baudelaire, Flaubert e moitos outros escritores e artistas nos séculos XIX e XX. Ou a prohibición durante décadas de libros nos países democráticos (sic) occidentais ou nos USA: o Ulises, de Joyce, considerado como libro pornográfico, o mesmo que O amante de Lady Chatterley, de D. H. Lawrence, etc. Ou nos anos 1950 algunhas das obras de Genet en Francia, o proceso contra o editor Jean-Jacques Pauvert por editar as obras do marqués de Sade, por non falarmos da cantidade de libros secuestrados e destruídos, e procesos e condenas contra autores e editores, que aconteceron na Francia da IV República a respecto do textos sobre a guerra de Alxeria (en 1995 foi secuestrado e destruído o Livre blanc sur la répression en Algérie, e até hai pouco oficialmente non se falaba en Francia, oficialmente, de Guerra de Alxeria, senón de tumultos en Alxeria, etc). Por non falarmos da vicisitudes das obras de Henry Miller, lembremos que o escritor canadense George P. Elliot afirmou que “escribir, publicar e distribuír un libro como Trópico de Cáncer é máis grave que escribir, publicar e distribuír un panfleto que avogue polo derribo violento do goberno”, etc. A historia é tan longa que só con citar os casos coñecidos encheríanse demasiadas páxinas e o lector acabaría máis que aborrecido.

Talvez o lector non acabaría tan aborrecido se transcribísemos algunhas das páxinas das sentenzas que condenaban a escritores e editores por publicar libros que atacaban a moral pública, libros denominados pornográficos, no que respecta ao sexo, porque libros pornográficos sobre a morte, a violencia, a miseria existen a mancheas e mesmo son promovidos, ás veces, desde os poderes públicos. Moitas veces me dá por pensar se os libros de texto do meu Bacharel (1960-1969) non eran simplemente pornográficos, sobre todo os de historia, relixión e o da materia denominada Formación del Espíritu Nacional, tan estrañada polos dirixentes do Partido Popular e dalgún outro, como Ciudadanos, sen necesidade de irmos máis lonxe.

A pornografía sexual, segundo unha investigación da Brown University, non ten a menor influencia prexudicial sobre as persoas, a pesar de que algúns estudosos afirmen que, por exemplo, os que abusan de menores se pasan o día rodeados de pornografía; mais o abuso de menores sempre existiu –nunca se descubrirán todos os casos acontecidos baixo o franquismo– en fogares e lugares onde nunca entrou unha páxina ou unha foto pornográfica, ou, antes do XIX, nin un debuxo pornográfico: non existían abusos a menores antes do século XVIII, aínda que, talvez, non eran considerados tales, como non eran considerados abusos as sevicias sexuais sobre a/os escrava/os, mais non deixaban de ser abusos e ás veces, demasiadas, bendicidos polas igrexas?

No que respecta á pornografía sexual hai demasiada hipocrisía como para falarmos con serenidade sobre ela. A igrexa católica que, queimaba herexes e pornógrafos nos séculos XV e seguintes, non tiña en Roma a corte mais depravada de Europa? Os perseguidores do Marqués de Sade antes de 1789 (a corte de Luís XVI e Maria Antonieta) non era unha das cortes máis corrompidas en todos os aspectos da Europa do século XVIII? Etcétera, etcétera. Cando Pauvert é denunciado por publicar as obras de Sade (finalmente foi absolto) en 1958, non eran pornografía as múltiplas torturas e asasinatos realizados polo Estado francés nas súas colonias, principalmente en Alxeria? Sade foi sempre o gran perseguido polos puritanos, lembremos que sufriu cadea baixo o antigo réxime, cos xacobinos e con Napoleón. E foi proscrito da literatura francesa até case entrado o século XX. En Inglaterra, entre 1963 e 1968, unha parella, Ian Brady e Myra Hindley, asasinaron a cinco rapaces comprendidos entre os 10 e 17 anos, e antes de asasinalos abusaron sexualmente deles (coñécese como “caso Moors” –Moors Murders, asasinatos dos páramos). Brady, seica, era lector e admirador de Sade, e o feito foi usado como proba definitiva e exemplar da influencia da pornografía sobre as condutas depravadas. O escritor católico Anthony Burgess declarou daquela:_“Unha natureza perversa pode ser estimulada por calquera cousa. Un asasino de nenos nos Estados Unidos confesou que ao cometer os crimes fora inspirado polo episodio de Abraham e Isaac no Vello Testamento. Se se prohibe o Marqués de Sade, a Biblia tamén tería que ser prohibida polos mesmos motivos”.

Para acabarmos por hoxe, velaí unha pequena relación de libros perseguidos, prohibidos e secuestrados en Francia (Robert Netz, Histoire de la censure dans l’édition, Paris, Puf, 1997) nas décadas que van de 1950 a 1980: La mécanique des femmes, de Isidore Isou, o creador do letrismo, pena de prisión de oito meses e unha multa de 200.000 francos, ademais da destrución do libro; Anthologie de l’erotisme, asinado por René Varin, pseudónimo de Andre Salvet; Les Onze mille verges, de Apollinaire, reeditado con pé de imprenta en Holanda: todas as súas reedicións serán perseguidas até finais dos anos 1960; Clayton’s College, de Connie O’Hara, André Lacour, que se presenta como o tradutor, é condenado con 300.000 francos de multa, o editor a tres meses de cárcere e 400.000 francos, o impresor con 25.000 francos. O libro é condenado en diversas ocasións até finais dos anos 1960; Histoire de l’oeil, de lord Auch (Georges Bataille), cuxo pé de imprenta reza: “Burgos (!), 1941”, en realidade, París[1], condenado en diversas ocasións até finais dos anos 1960. Tamén foron condenados Dictionnaire de la sexologie, de Lo Duca (1962), Les larmes d’Éros, de Georges Bataille, ambos por publicidade prohibida. Tamén son condenados en diversas ocasións libros eróticos de “gran consumo” e, en verdade, baixo erotismo: La luxure au harem, Les Libertines, Folles d’amour, L’École du plaisir, etc. 1968 e 1969 so nos dous últimos anos “grandes” de censura represiva en Francia, segundo Netz. Nos anos 1970 faise máis discreta sen no entanto desaparecer. Con todo foron prohibidos ou perseguidos: Eden Eden, de Pierre Gutoyat, Le Château de Cène, de Bernard Noël, Pour la libération du Brésil, do dirixente comunista brasileiro asasinado polo exército do seu país Carlos Marighella; cando o libro foi secuestrado dos almacéns de Éditions du Seuil, case todas as editoriais francesas fixeron unha edición conxunta que, finalmente, o poder do Estado non retirou das librarías; Prisons d’Afrique, de Jean-Paul Alata; tamén foron perseguidas as diversas edicións e entregas de Emmanuelle, mais como Eric Losfeld, o editor surrealista, e o editor máis castigado pola V República francesa, o editaba clandestinamente, sen pé de imprenta, nunca foi condenado pola súa publicación.

En Francia a nova lei de censura data do ano 2000, e segundo Jean-Jacques Pauvert é unha “obra mestra da censura” pola súa ambigüidade.

[1] Os falsos pé de imprenta foron usados en Cataluña durante os anos 1940 e 1950, e algún máis. A primeira edición do gran poemario de Carlos Riba, Elegies de Bierville, publicouse en 1943, en Barcelona, unha edición reducida e vendida de escondidas, con pé de imprenta en Buenos Aires, 1942. A revista de poesía, Si la píldora lo supiera bien la doraran por defuera (revista na que apareceron poemas de Méndez Ferrín que dificilmente pasarían a censura (“Ós líderes mariñeiros que fuxiron na dorna e morreron no Atlántico, lonxe do terror), “Viet-nam canto”, de Novoneira ou “Proieuto final”, etc.; este último poema de C. E. Ferreiro aparecera antes na revista do Partido Comunista de España Nova Galicia, nº 5, xullo de 1967, co título de “Proieuto final para unha ditadura”), imprimíase nuns talleres de L’Hospitalet del Llobregat, o pé de imprenta, porén, era: I.P.A Ltd. Montréal, P. Q.