Cómic, a heterodoxia en papel que se salva da crise

Manuel Veiga Taboada.

O cómic ou banda deseñada é un produto franco-belga, algo italiano, por suposto norteamericano, aínda que doutra maneira, e incluso un pouco arxentino, se contamos as tiras de Mafalda. Nos últimos anos, o cómic en papel e en gran formato, salvo o manga xaponés que acostuma a ser máis reducido, non só resistiu o tsunami dixital senón que conseguiu fortalecer o seu propio mercado, grazas sobre todo ao incremento da calidade gráfica e a unha ampliación intelixente, incluso brillante, a todas as áreas temáticas. Atrás queda a idea do cómic como arte de segunda categoría ou como narración centrada case exclusivamente no erotismo, na ciencia ficción e nos super heroes de Marvel.

As tendas especializadas en banda deseñada non padecen a crise das librarías. Pero non só iso. Nas librarías tradicionais, a banda deseñada ocupa agora espazos dos que antes non dispuña en absoluto, salvo na habitual sección infantil.

Como exemplo de cómic para adultos e de boa calidade podemos citar algúns títulos dos últimos anos: Dublinés, biografía de Joyce, realizada por Alfonso Zapico; O Ánxelus, inspirado no cadro de Millet, de Giroud e Homs; Os ignorantes, historia cruzada dun produtor de viño e dun debuxante de historietas, de Étienne Davodeau; Xogos para morrer, a aventura fatal de cinco mozos marxinados na Francia dos cincuenta ou O grito do pobo, unha historia da Comuna parisina, os dous últimos de Tardi.

Certo é que esta mellora do produto e esa consecuentemente máis ampla recepción por parte do público non quita que perviva aínda certa identificación entre a banda deseñada e o conto de viñetas infantil ou tebeo. Quizais, dentro do Estado español, a idea maioritaria continúe dependendo, máis do debido, do mortadelismo (dito con todos os respectos) difundido pola barcelonesa Bruguera, a partir dos anos cincuenta e con éxito definitivo a partir dos sesenta.

Tampouco se pode negar que unha parte visíbel da clientela do cómic segue, en certa medida, compoñendo unha sorte de tribo urbana, caracterizada polas súas melenas e camisetas negras, e pola compra de produtos de promoción asociados, como bonecos, escarapelas, etc. Con todo, pódese dicir que, a día de hoxe, as barreiras están xa felizmente rotas.

Os libros máis heterodoxos

Quizais por esa certa marxinalidade da que “gozou” até agora, a banda deseñada acostuma ser un dos espazos culturais onde é máis doado toparse de fronte con algunha idea heterodoxa. Abonda con lembrar os cómics de materia gai publicados por Nazario, hai xa varias décadas. Formando parte do propio canon, é dicir dese grupo de títulos recoñecidos a través de premios ou de páxinas nos suplementos culturais da chamada prensa seria, aparecen ás veces libros como Os Borgia, no que a máxima xerarquía eclesiástica da época, a libertinaxe sexual e o crime se dan a man dun modo espectacular, raiano no efectismo. A inclusión desta obra entre os álbumes de referencia, neste caso, provén sobre todo do nome dos seus autores, dous consagrados: o guionista Alejandro Jodorowsky e o debuxante Milo Manara.

Garante iso unha liberdade total? Non, por suposto. Un dos mellores cómics publicados nos últimos anos no Estado español, e tamén dos máis irreverentes, A miña Marisa é un anxo, do asturiano Javi Guerrero, é unha autoedición.

Banda deseñada en galego

A banda deseñada galega vénse dando a coñecer con algunha publicación discrecional e incluso con coleccións específicas, no ámbito das editoras xeneralistas (Rinoceronte, Xerais, Factoría K…), pero, sobre todo, conta con dúas editoriais dedicadas en exclusiva ao cómic, El Patito e Demo.

El Patito Editorial é a responsábel da publicación dalgúns traballos, de acabada presentación, como Ardalén, o último de Miguelanxo Prado; Engurras, tradución ao galego do cómic naturalista dedicado á vellez e realizado por Paco Roca ou 36-39 Malos tempos, un clásico no que se verte, por primeira vez á nosa lingua, unha das historias realistas e penetrantes de Carlos Giménez, ambientadas na guerra e na posguerra española.

Pola súa parte, Demo Editorial, grazas sobre todo ao esforzo do seu responsábel, o tamén debuxante Manel Cráneo, conta xa cun significativo catálogo no que se pode encontrar unha serie temática sobre Castelao e varios traballos destacábeis, entre os que se encontran: O fillo da Furia, sobre o bandido Mamede Casanova, con Manolo Poi como guionista e Miguel Fernández como debuxante, e Cabana de Balieiros, notorio desafío creativo que chega da man de Tokio.

O esforzo de Cráneo, dos responsábeis de Patito, e de todos os que colaboran en ambos proxectos, é grande, tendo en conta a situación xeral do propio idioma e as dificultades para facer visíbeis os seus traballos. Contando con este condicionante, e aínda sen telo en conta, o nivel do producido, é, en xeral, bastante máis que aceptábel.

O que non ofrece ningunha outra linguaxe

Salvo excepcións, os mellores resultados en banda deseñada obtéñense da colaboración entre un guionista e un debuxante. Non é moi común atopar autores que destaquen nos dous terreos.

En todo o caso, compre desterrar definitivamente a idea do cómic como subproduto ou arte subsidiaria, aínda que só sexa pola simple razón de que conta cunha linguaxe específica, é dicir que o que nos di o cómic, o que podemos ver e ler en moitos albumes de banda deseñada, non é posíbel lelo nin velo, da mesma maneira, baixo ningún outro tipo de expresión. As suxestións mentais que produce unha boa historia debuxada non as suscita ningún outro xénero e moitas temáticas só son accesíbeis a través deste medio.

Como exemplo, abondaría con citar o Sin City de Frank Miller, un extenso traballo, xa un clásico, levado con eficacia ao cine. Da película, e a pesar do seu notábel éxito, creo que só cabe dicir que é o cómic en movemento, o que na práctica implica unha lectura máis redundante e, polo tanto, enfática. A alma de Sin City, a súa estética e o seu ritmo, pertencen sen dúbida ao papel e é no papel onde mellor se pode gozar dese mundo de criminais que oscilan entre o sadismo e as finanzas –se é que resulta posíbel oscilar entre ambas cousas–, prostitutas organizadas e heroes románticos, con aspecto de boxeadores xubilados.