Como se fabrica a novela do ano

César Lorenzo Gil.

Xusto ao rematar a campaña de vendas de Nadal, o 8 de xaneiro, El Confidencial publicaba unha publirreportaxe (aínda que na práctica se ofrece como contido xornalístico) sobre o que, a xuízo da xornalista Paula Corroto, vai ser o fenómeno editorial do 2020. Desde o titular, feito en futuro, adiviñamos que a publicación é pura especulación e publicidade do poderosísimo grupo Penguin Random House, que converteu o novelista debutante Íñigo Redondo, no seu cabalo de batalla para gañar lectores e vendas na tempada baixa do mercado (os meses de xaneiro a abril son chamados na xiria dos libros “branco deserto” pola baixada das vendas).

Random House usa con Redondo o mito da pébeda de ouro. Este mito editorial cóntanos aos incautos lectores que entre a montaña de papel (en realidade hoxe as editoriais reciben pdfs) que se amorea nas mesas dos editores aparece de socato algo brillante, unhas poucas páxinas marabillosas que captan a atención do cazatalentos até o punto de decidir inmediatamente a publicación do libro. Para que este mito se complete hai que completalo coa épica do escritor algo inxenuo, descolocado, preferiblemente feúsco, con pinta de ter pasado varios anos arrincando os pelos na busca da frase perfecta, cos ollos pequeniños de tanto escribir e corrixir, coa barba medrada por mor da clausura diante do ordenador. O debutante, ademais, ten que demostrar certo inverno persoal, a infructuosa carreira co manuscrito de casa en casa editorial. Até que se produce o milagre. Porque publicar a primeira obra nun mercado tan competitivo como o español na prestixiosa colección Literatura Random House só se consegue con intercesión do divino. E igual que pasa co Vaticano, se parece milagre, non é milagre.

Na realidade, case nunca un libro debutante pasa da gabeta do escritor á imprenta sen intermediarios. Malia contaren as editoras con lectores, asesores e editores, é tan inxente o fluxo de manuscritos que é practicamente imposible que alguén repare nun orixinal descoñecido. Esas obras que compiten a porta fría alimentan os servizos de autoedición. Curiosamente, Random House ten a súa propia editorial de autoedición, Caligrama, na que podes publicar se asumes os custos de publicación da obra.

Para entrar nos catálogos estándar, o mellor xeito é facelo a través dunha axencia. Os axentes editoriais, ben escasos no mercado galego, están moi integrados na engrenaxe dos sistemas normalizados. Son bos para as editoriais porque escolman entre os aspirantes a escritor novelas con capacidade de funcionar nas librarías e son boas para os autores en busca de publicación porque lles axudan a encontrar o seu espazo a través da reescritura. As axencias non se preocupan especialmente da literatura senón do impulso de compra. O bo axente consegue converter unha obra e un autor nunha marca atractiva, ese obxecto-suxeito no que os compradores van pousar os ollos e os libreiros van recomendar.

Fóra da mitoloxía do autor descuberto o que hai detrás deste proceso é unha fabricación consciente e complexa que procura maximizar o investimento editorial nun panorama no que, recordémolo, aparecen ao redor de dez novidades cada día. Hai máis de vinte anos, durante unha clase de Xornalismo (o nome concreto da materia non o lembro pero tiña a ver coas empresas editoriais), Vítor Freixanes preguntounos: “Imaxinade un libro, unha historia calquera, por exemplo as vivencias dun granxeiro de Louisiana no século XIX. Agora dicídeme, ¿quen a pode vender mellor, un autor que resulta ser un gris oficinista que traballa de 8 a 16h ou unha moza de 21 anos, cun pasado de prostitución infantil e escarceo coas drogas?”. A resposta é obvia e recordo que alguén engadiu: “se a tal rapaza contase a súa historia mellor que a do granxeiro aínda había vender máis”. Ao que Freixanes respondeu: “Estamos falando de literatura, non de autobiografía”. Habería tempo nos anos seguintes para que se puxese de moda a autoficción e que para triunfase iso que o editor Constantino Bértolo define como “literatura que se pode resumir cun argumento enunciado en 20 segundos”. Tamén a hexemonía da narrativa sociolóxica e a baseada nos temas e perspectivas candentes.

A “creación” do autor forma parte desa construción dun argumento comestible e atractivo. Mais quen pode ter o rostro erosionado polo tempo (e ese pelazo… e eses ollos!) de Karl Ove Knausgard! Quen ese encanto rebelde de Cristina Morales? Pérez Reverte e Javier Marías poden desenvolver os seus personaxes cada semana na prensa dominical. Mais para a maioría hai que peteirar coma unha poupa con todos os medios posibles para ter uns minutiños na radio ou conseguir que Óscar López te entreviste no Página 2.

Os equipos de promoción das grandes editoras obteñen a grata colaboración dos xornalistas, que apenas len (hai excepcións, por exemplo La estación azul), que buscan cada día esa historia. ¿E onde é máis fácil encontrar unha historia: no argumento incómodo e belixerante de Lectura fácil ou na figura provocadora da súa autora? Mais o caso de Morales, que se manifestou publicamente contra o consenso patriótico sobre o conflito de Catalunya, é a exepción. A prensa prefire as historias de superación persoal, de serendipia… os personaxes que poden dar xogo en La resistencia e nas páxinas de tendencias, que son as que se len e non a aburrida sección de Cultura.

Por iso non podemos dicir que unha obra acaba publicada despois de tres anos de reescritura, aprazada plan editorial tras plan editorial porque a fileira é longa. Non se poden reproducir as tensións entre axente e editor, as contradicións entre os informes de lectura, a difícil xestación e desenvolvemento do argumento definitivo que axude a vender a obra. Un argumento substancioso é dicir que tal autor arrasou na feira de Frankfurt, onde xa comprometeu a tradución a vinte idiomas. Foi o caso de Jesús Carrasco e de Dolores Redondo. Coma se estivésemos no mercado de futuros de Chicago, axentes e editores apostan a que suba un valor. E como se consegue que suba? Xustamente afirmando que vai triunfar, que tal ou cal obra vai ser o libro do ano. O caso de Redondo (que seica esgotou a primeira impresión da súa novela en sete días cando nin tan sequera chegatra a todas as librarías do Estado) ensáiase todas as tempadas e en case todas as editoriais, nas enormes e nas medias, nas modernas de Barcelona e nas que presumen de catálogo de editor.

Ninguén lembra os fracasos, ninguén se acorda deses autores que ían arrasar e que ven acumular po nas caixas dos seus libros no almacén. Como di a Biblia, moitos son os chamados pero poucos os escollidos pola lista de éxitos. É que ás veces a xente non só compra o libro senón que tamén o le e, logo de maldicir a compulsión que o levou a gastar 20 euros só polo engado da curiosa historia do autor, prefire esquecer a lectura e non recomendala.

Este xogo sobre a narrativa que serve para vender narrativa está pouco reflectido nos propios libros. Pero existe unha perfecta excepción: A biblioteca dos libros rexeitados,de David Foenkinos. Paga moito a pena lelo. En castelán publicouno o grupo Penguin Random House en Alfaguara. Curiosamente, o propio Foenkinos é un caso clásico de escritor que precisou sete anos, catro novelas e algún premio para dar o chispazo co’A delicadeza. Malia iso, de seguro que para moitos lectores, o autor francés foi máis ben unha descuberta.