‘Contos gringos’ e ‘Eu son o monte’: Desertar do balbinismo

Emma Pedreira.

Hai que ler os clásicos. É unha orde. Pero é preciso reescribilos, volver unha e outra vez a eles elastizándoos ata deformalos e encher o mercado de subprodutos do balbinismo? Se o gran long seller da nosa lingua segue a ser un dos libros máis lidos nas escolas, queda a impresión dese sucedáneo das Memorias dun neno labrego como fórmula infalible da nosa galeguidade?

Collo con paixón este novo libro de Lara Dopazo Ruibal (Marín, 1985), Contos gringos editado —desta vez si— por Galaxia.

Cada peza escrita por Dopazo é froita estraña, de fasquía áspera e sabor sorprendente. Admíroa desde aquela Ovella (premio Francisco Añón, Serra de Outes, 2016) que pastoreaba a voz poética polos lugares reversibles da diáspora. Camiñei polo deserto bíblico d’Os lobos na casa de Esaú (Chan da Pólvora, 2017) e emocioneime ata o indicible cun poemario que foi das máis grandes sorpresas da poesía galega dos últimos anos: Claus e o alacrán (Espiral Maior, 2018), que foi traducido para ver se noutra lingua, xa que non na nosa, tan acomodaticia, lle collían o punto.

E é que a Lara Dopazo hai que lle coller o punto. Está fóra do balbinismo e fóra dos marcos inmóbiles da galeguidade literaria pero, aínda así, segue des-escribindo galegamente.

Co Axolote e outros contos de bestas e auga (Galaxia, 2020) mergullouse nunha nova maneira de contar, entre o prístino e o escuro e cunha prosa depurada. Se cadra afundiu a súa voz nun ser de todos os lugares, pero que volve sempre á casa matricial, desde a que nolos conta. Ese é o punto: o arrastre identitario.

Nos últimos anos, Dopazo sempre andou a facer maletas. Todos os cafés que non tomamos por estar ela indo cara a ou volvendo de, traducíanse en “a ver que trae nos cadernos”. Postais desde Roma, fotos de feiróns do Trastévere, traducións de poetas italianas, perfís biográficos de activistas e, por fin, estes Contos gringos.

Do 2021 a 2023 Lara Dopazo viviu e estudou e aprendeu e traduciu e falou desde fóra. A súa foraneidade, se iso existe, vén con ela nestes trece relatos que son tan gringos coma galegos ou alemáns.

Unha ducia (+1) de contos moi contemporáneos e ao mesmo tempo moi debedores da narrativa estadounidense das décadas do 1950 e 60. Shirley Jackson, Mary McCarthy, Patricia Highsmith et alia. A contemporaneidade máis inmediata eslúese mediante un borrado de pegadas na escrita para que o efecto sexa perdurable. A tecnoloxía, que nos delata como habitantes dun lugar e dunha época, non está presente, por exemplo, pero si eses recantos que son recoñecibles para o noso americanismo máis íntimo, ese inducido por filmes, series, novelas e cadros de Edward Hopper.

Medíndolle as referencias, xa dixo deles Carlos Negro que Contos gringos conta con trazas de Cortázar e de David Lynch na súa fórmula. Eu creo que hai unha fórmula Lara Dopazo transversal a toda a súa obra: o animalismo, a metamorfose e o xiro.

Indo por partes, o animalismo, desde os títulos de todas as súas obras, está moi presente. Os animais traducen lugares, tempos e estados de ánimo. Son puntais e tamén son materia poética. Son retórica pura, encárganse de propoñer metáforas moi reversibles. Dos trece relatos non hai nin un só no que non aparezan un ou varios animais: vemos cervos, cans, gatos, insectos, paxaros, peixes, castores… e no único que poderiamos entender que a autora desbotou esta técnica, é a voz protagonista quen se animaliza adquirindo unha especie de poder.

Desde o primeiro relato, “A casa de bloque vermello”, ata o último, “Neve”, o simbólico americano dividirase entre biscoitos e escopetas, entre a benvida e a deportación e seguirá o esquema do tornado da capa: unha prevención da violencia natural que arrasa o territorio e forxa un carácter disposto ao desastre e á recuperación. Paso a paso, a liberdade do soño americano luxarase co perverso libre albedrío que lle dá paso á violencia preventiva. O desgaste da simetría e o bambeo entre o seguro e o perigoso teñen que ver con esa suspicacia e asunción de ser de fóra. Reptilianos, veciños armados, cámaras de seguridade vixilantes, o sistema sanitario anquilosado representado por un acuario no medio dunha sala de urxencias que se sitúa en Iowa pero ben podería estar deste lado. E unha voz narrativa que nunca é a mesma e pode ser un eu singular ou plural, masculina ou feminina e mesmo interpelante dun ti tan cortazariano cando precisa da perspectiva útil para ese xiro xa moi esperable no parágrafo final, no que Dopazo sempre calibra o efecto.

Pérdeseme ás veces o que sería unha estrutura moito máis efectista de seguir esa figura de funil do tornado, colocando mellor os relatos, non tan emparentados temática ou estilisticamente coma para que a orde importe; un último esforciño para ser perfecto o conxunto.

Estes contos son gringos modelan un salto de fronteiras, tratan do americano cunha ollada de recoñecemento, pero tamén poderían pasar aquí e iso é parte do atractivo do conxunto, co que se crea unha sensación de vulnerabilidade moi semellante á que arma na maleta quen vai migrar.

E esa maleta é a que desfai, en movemento contrario, Sara Guerrero (Cidade de México, 1994) na súa primeira achega literaria Eu son o monte (Euseino, 2024). Unha nouvelle de retorno, de camiño inverso México-Galiza que nos propón o centrípeto cando, con pinceladas xordas e mesmo convulsas, a voz narradora chega a unha aldea galega para rehabitar a casa das antergas, pechada décadas antes.

Esta pequena voz vén para contarnos a experiencia hostil da migración ao territorio de noso e a desintegrar a nosa idiosincrasia —disque- xenerosa e boa, a lingua cantarina e a boa terra coa complexidade dunha corrente de pensamento que procura o mesmo frío que a casa deshabitada por anos—. Este non é un regreso, é unha transcolonización e así non atopa coa veciñanza da parroquia un punto en común que non sexa a desconfianza.

Fai Sara Guerrero un retrato de nós non tan amable coma o que nos debuxamos cando retratamos a nosa diáspora. Aquí, terceiras ou segundas xeracións, vencidas, volven á casa matriz cando o único que pode ser recoñecible é o apelido. A miseria fai o resto.

Un detallado discurso do frío e da fame sen contrapunto, non vaia ser que se nos esqueza esa desconfianza transversal que nos estrutura e unha necesidade, a medida que les o asentamento da protagonista e a súa parella, de que se rexenere pronto un locus amoenus para que todas sexamos felices.

A autora abre e pecha a billa do relato con contención e desmesura como resposta aos impulsos externos. O pechar intransixente co arraigo e o abrir tratando de ser unha máis da tribo nunha especie de relación artificial que cada día ten que ser avaliada.

O trasunto, coma en Contos gringos, é a suspicacia contra a metamorfose. O ser de fóra e o perigoso que podería chegar a ser, neste discurso do odio que non se desprende da narración, pero que ideoloxicamente está no noso tempo, a idea de esluírse no de dentro e esa forte crenza do si pero non, a non pertenza. Non vaia ser o demo.

É extraordinaria esta maneira de escribir de Guerrero, con tan pouco. Colocar as latas de comida da caridade nos andeis igual que cada liña do texto, moitas veces fragmentario e poético, e cunha necesidade de agochar para facer discurso do silencio.

A hostilidade e o medo, a neofobia que se pode reinterpretar como racismo e a necesidade de crear fogar nun lugar que en ningún momento xera estabilidade e pertenza dan lugar a un texto desesperanzador pero fermoso, que corta o alento en momentos nos que desexamos procurar unha pouca calor para a nudez emocional da narradora, fría moitas veces, procurando unha coiraza.

Transparéntanse estas fronteiras mentais da ida e do retorno nas dúas obras, dignas de ler en conxunto a pesar da diverxencia. O humor e a gravidade, o relato fronte á novela, o narrativo perante o poético. E dúas maneiras de valorar o territorio, tanto o asumido como o reconquistado, para desbotar esa teima de sermos e contarmos sempre do mesmo xeito.

♦ Contos gringos, de Lara Dopazo Ruibal, Galaxia, 2024. 118 páxinas. ♠16,40€

♦ Eu son o monte, de Sara Guerrero, Euseino?, 2024. 82 páxinas. ♠12€