Contra Pemán: Cunqueiro disidente en plena guerra
Xesús González Gómez.
Hai anos, Fernando Díaz-Plaja, nun dos seus libros, non lembro cal (Los poetas en la guerra civil española?), afirmaba que se a loita entre leais e sublevados se dirimise mediante a poesía, os republicanos ganarían con moita diferenza. O que non quere dicir que no lado republicano non se deran poemas máis ou menos infames, mais é o que adoita acontecer nas guerras.
A poesía do bando republicano é dabondo coñecida. A do bando franquista, malia que durante anos publicaron diversos volumes sobre o tema, non tanto. Talvez porque moitos dos seus cultores (de Dionisio Ridruejo a Luis Felipe Vivanco) remataron rexeitando logo eses poemas. Evidentemente, outros moitos nunca os rexeitaron: Manuel Machado, Eduardo Marquina, Luis Rosales, Adriano del Valle, Eugenio Montes, Cunqueiro, Castroviejo, etc. Tamén unha serie de nomes que empezaron a escribir a inicios dos 1940 (a escribir poesía) e que logo serían coñecidos noutros terreos, artellaron os seus poemas franquistas: Elena Quiroga, Isidoro Millán González-Pardo e outros máis. Poden os lectores curiosos consultar, en Galiciana, a última páxina do xornal El Compostelano, de 1936 a 1943. Mais eses poemas habería que incluílos no haber dunha mocidade que non tiña (non lle deixaban ter) outras opcións.
Tamén dentro do bando (poético) republicano houbo quen escribiu poemas dos que logo se arrepentiría; por exemplo, a maioría dos que lle dedicaron poemas ao camarada Stalin, aínda que durante a guerra era comprensíbel que os poetas republicanos, comunistas ou non, lles dedicasen poemas a Stalin e a Rusia: era o único país que enviaba, de verdade, armas para loitar contra o fascismo.
Mais se a poesía tanto franquista como republicana escrita durante os case tres anos de guerra (esquezamos a escrita na longa posguerra) é abondo coñecida e foi abondo editada, non acontece o mesmo coa narrativa que artellaron os escritores dun e doutro bando. A verdade é que a guerra, como as revolucións, deixan pouco tempo para «crear», sobre todo narrativa, e durante os primeiros tempos é difícil que se dean a coñecer obras de certa calidade: o panfleto, mesmo o libelo, están á orde do día. Tamén é difícil escribir unha novela no «fragor do combate» (aínda que se escribiron), polo que a maioría das veces os escritores optaron pola reportaxe máis ou menos xornalística, máis ou menos narrativa. Tampouco podían faltar os relatos das fugas, das torturas, etc., etc., tanto nun como noutro bando. E no que respecta á poesía, son as formas clásicas as que triunfan, xa que hai que «chegar ao pobo», chegar á xente, que a xente entenda o que le, etc. etc. (Digamos que no bando republicano o romance foi o tipo de poema máis cultivado –quizais porque este tipo de poemas se achega máis a unha poesía narrativa– e no bando franquista foi o soneto, aínda que os republicanos tamén cultivaron o soneto e os franquistas o romance.)
Todo ese tipo de literatura era, normalmente, enxalzada polos comentaristas dos bandos respectivos. José María Martínez Cachero, no seu libro (informativo, pero que ideoloxicamente hai que coller con pinzas desinfectadas) Liras entre lanzas. Historia de la Literatura “Nacional” en la Guerra Civil (Madrid, Editorial Castalia, 2009), entrega unha serie de títulos que xa, por si sós, dino todo: Las fieras rojas, Como fui ejecutado, La gloria de aquel amanecer, Viudas blancas, Retaguardia, etc. Despois de 1939, este tipo de literatura medrou aínda máis. Limitámonos a títulos que apareceron entre agosto de 1936 e abril de 1938. Neses meses, no bando republicano, polo que respecta á prosa narrativa, apareceron obras de Antonio Sánchez Barbudo: Entre dos fuegos, de César M. Arconada, Río Tajo, de José Herrera Petete, Acero de Madrid, de Ramón J. Sender, Contraataque e algunhas máis que agora non lembro
É evidente que de 1936 a 1939 non podía funcionar (sic) a crítica dura sobre os produtos que saían: todo, era normal, estaba suxeito á ideoloxía. O importante era denunciar o inimigo e os seus aliados. Raro foi o libro publicado naqueles anos (tanto no bando franquista como no bando leal) que non fose directamente político[1].
Se no bando republicano apareceron moitos libros de versos e narracións que tiñan como fondo a guerra que se estaba a desenvolver e a denuncia da brutalidade fascista, tamén se publicaron centos de libros de clásicos e de autores máis ou menos contemporáneos. Non se pode dubidar de que a diversidade literaria foi maior no bando republicano do que no chamado «nacional», a pesar do que nos conta Martínez Cachero.
Se se le con atención o devandito libro de Martínez Cachero, verase que até 1938 a narrativa franquista non entrega unha novela cando menos lexíbel (deixemos fóra a súa ideoloxía e os seus insultos): Madrid, de Corte a cheka, de Agustín de Foxá. Unha novela presentábel, pero non a obra mestra que nos queren facer tragar Martínez Cachero, Trapiello e outros tantos. Tamén nese ano se publicou Eugenio o la proclamación de la primavera, de Rafael García Serrano, esta si unha novela verdadeiramente «fascista», se consideramos literatura fascista aquela que predica tanto a beleza como violencia como a violencia como beleza. Non obstante, hai que concordar que aínda, hoxe por hoxe, ninguén deu claves concretas para delimitar o que sería (ou é) unha literatura fascista, alén da propaganda. Cómpre lembrarmos que Julio Rodríguez Puértolas, en Literatura fascista española (Torrejón de Ardoz, Ediciones Akal, 1986 –existe unha segunda edición, na mesma editorial abondo corrixida e publicada co título Historia de la literatura fascista española, mais que non recolle, supomos que por dereitos de autor, o segundo volume da primeira edición: unha antoloxía moi cumprida desa literatura[2]) limítase a considerar como literatura fascista española toda aquela que loa ou é panexírica do goberno e da sociedade saída coa vitoria franquista.
Nas súas abondo mentiráns e falaces memorias, Descargo de conciencia[3], Pedro Laín Entralgo, nun momento determinado (non teño a man o libro, así que cito de memoria), afirma que no bando franquista nunca se denunciaron os excesos (sic) represivos, cousa que non aconteceu no bando republicano, onde foron denunciados por diversos dirixentes de diferentes partidos: Prieto, Manuel Irujo, etc. O que semella que non acabou de entender Laín Entralgo (de aí que as súas «memorias» sexan tan falsas) é que nun bando –o seu– loitaban (maticemos que loitaban os que non se viron obrigados polas levas) aqueles que estaban por unha España unha, e no outro bando os que estaban a favor dunha España plural (mesma matización que para o bando franquista), con todos os matices que se poidan facer, que son moitos pero que, neste momento, como diría Jordi Pujol, non toca. Ademais, penso que está demostrado, na parte republicana a represión incontrolada foi a que máis mortos causou, represión que a mediados de 1937, ou antes, estaba xa controlada. No bando franquista, a represión nunca foi incontrolada, senón artellada, programada e dirixida desde o 19 de xullo de 1936: de aí que ninguén se atrevese a disentir e denunciala: sabía o que lle podía acontecer.
Como dixemos, franquistas e republicanos loaron obras que non o merecían, pero que neses momentos eran máis ou menos normais esas loanzas. Porque en momentos de enfrontamento supremo, os intelectuais adoitan elixir a «dominación» do político, dos políticos: o imporante é triunfar sobre o inimigo. É dicir, o intelectual, o escritor, fica subordinado ás necesidades do estado, do partido, da ideoloxía (o que, infelizmente, adoita conducir ao denominado anti-intelectualismo). E tanto escritores republicanos como franquistas asumiron ese papel de subordinados –con todo, hai que dicir que no bando republicano as subordinacións eran varias como varios eran os partidos que había neste bando, e por iso podían aparecer críticas a comunistas por partes de anarquistas (por exemplo, en Solidaridad Obrera, órgano dos anarquistas cataláns, fíxose unha feroz recensión de Contraataque, de Sender; o escritor aragonés neste libro achegábase aos comunistas distanciándose dos seus primeiros amores políticos: os anarquistas), a anarquistas por parte de comunistas e socialistas, etc. Os escritores republicanos non se rebelaron contra esa dominación nin expresaron críticas ao dirixismo cultural: todo dentro da normalidade.
Non obstante, algunha voz si que protestou. Non contra o dirixismo. Nin mesmo contra a subordinación, senón contra a literatura que se estaba a crear. Era, penso, un aviso a navegantes. O artigo publicouse en marzo de marzo de 1938 e titulábase: «Poesía, poetas», O seu autor iniciaba o escritor afirmando que «se siente la ausencia de poeta, y su busca por la tierra de España regala temerosa desazón». Continuaba dicindo que sen poeta «mal lo vamos a pasar», e engadía: «El que esto escribe viene doliéndose, desde meses, de la pobreza de las letras españolas en el transcurso de este gran discurso de las armas de España». Polo transcrito, lectoras e lectores decataríanse axiña de que o autor destas liñas pertencía á denominada «España nacional». Non se doe da ausencia de obras, senón da «mínima calidad de las lanzadas a los escaparates de las librerías.» Que obras aparecen nos escaparates das librarías (da España franquista)?: «Libros de guerra, libros sobre los grandes complots masónicos, reportajes de los infiernos rojos, relatos más o menos espeluznantes de fugas milagrosas, charlas y charlas en todos los micrófonos y a las orejas de todos los motivos… Mucha y mala literatura, poca pasión y aún más escasa vida verdadera». Iso, polo que respecta á prosa. No que se refire á poesía: «los males crecen». Non vai intentar, di, «requisitoria de nombres y títulos», si dirá: «que no hay, el boca de español, el resto sabroso y como oscura señal que deja el poema; en los meses de esta guerra no lo hay.»
Manifesta logo que como vive en certa soidade, «no puedo apreciar siquiera si un poeta habría de ser agradecido en esta España de hoy; aparte del menosprecio al intelectual, que beatos y serviles suelen sembrar siempre que pescan aradura de llano, aún hay otros avisos contra el poeta.» Desconfíase del, cóidase que a súa canción e razón non contan para a elaboración do mundo e as súas historias… E remata a primeira parte do artigo afirmando: «Quedan escasísimas gentes capaces de levantar doctrinas sobre versos largos y poderosos como un aliento de hombre. Ya esta manera de dictar la ley sería una bella y ancha revolución.»
A segunda parte do artigo é unha pequena recensión do libro Poesía, de José María Pemán, que recolle obra xa publica e inédita do autor. A selección non a fixo o «poeta», senón os editores, para –segundo eles– «complacer a los numerosos lectores de Pemán que encuentran dificultades en adquirir los libros del poeta, algunos agotados.» No libro recóllense, sempre segundo os editores, os poemas máis populares do autor así como outros que consideran «significativos de la inspiración y estilo del autor». E continúa o autor do artigo: «Hemos leído Poesía –no tememos decirlo– con cierta prevención, que ninguna claridad siempre aguja segura del norte en el poema verdadero, ha conseguido quebrar». E afirma que nos poemas recollidos, se algún ar corre neles, non é nos que «caen bajo la letra de la “Elegía de la Tradición”, sino en cualquier menuda cancioncilla, cuyo alegre nacer parece irse al sol, ligero como el rocío». Ora, acaba afirmando que o libro é a fiestra dun labor sostido con honradez a través de «años largos y no precisamente felices», polo que: «merece una acogida cordial».
«Poesía, poetas» foi un artigo en que o seu autor se atreveu «a denunciar con cierta valentía por su parte, “la pobreza de las letras españolas”», escribe Marco da
Costa en La España nazi. Crónica de una colaboración ideológica e intelectual 1931-1945[4]. Un artigo ademais, como afirma Da Costa (p. 544) en que o seu autor, «sin dar nombres […] sería una de las escasas voces de la España nacional que clamarían en el desierto el desprecio al intelectual», artigo valente, ademais, porque mesmo carga, non con moita profundidade, mais si subterraneamente, contra o poeta oficial do franquismo, á parte de cargar contra esa cantidade de libros e poesías que simplemente eran propaganda, ataques e insultos contra o inimigo. No fondo, percíbese o malestar que lle produce unha literatura inzada de insultos e de anti-intelectualismo. Unha literatura que despois de 1939, e durante longos anos, enchería os escaparates das librarías de todo o estado. Unha literatura –tiver a cor política que tivese– contra a que o autor do artigo, que non é outro, como adiviñarían lectoras e lectores, que Álvaro Cunqueiro, sempre foi militante e heraldo.
Para acabarmos, digamos que o artigo apareceu en El Pueblo Gallego o 9 de marzo de 1938, e foi reproducido, entre outros, nos xornais Nueva España, de Benavente (10 de marzo) e en Imperio, de Zamora (o día 12 do mesmo mes). Un artigo que se ben non obtivo, que saibamos nós, resposta, tampouco foi «agulla segura do norte» para ninguén, a non ser para o seu propio autor.
[1] Fagamos unha excepción: a editorial La Rosa dels Vents, de Josep Janés –despois de 1939 fundador de José Janés editor–, que editou textos de Hemingway, Tagore, Flaubert, A. Huxley, J. Supervielle, Eugene O’Neil, R. Tagore, O. Wilde, F. Dostoievski, P. Istrati, G. Flaubert, Thomas Hardy, Joseph Conrad, V. Woolf, Jean Giradoux, Baudelaire, A. Gide, Stendhal, Katherine Masfield, etc., e autores cataláns como Carles Riba: Estances; Joan Oliver/Pere Quart: Contraban (prosas) e Les decapitacions (poesía), S. Espriu: Letizia i altres proses; Pere Calders: La glòria del doctor Larén; Sebastià J. Arbó: Nausica ou Mercé Rodoreda: Crim entre outros. como curiosidade, digamos que en 1937 nesta colección se publicou Els catalans a Grècia, de Antoni Rubió i Lluch, con prólogo de Martí de Riquer, que naquel momento estaba a loitar no bando franquista, integrado no carlista Terzo de Montserrat. Case que todos os libros publicados nesta colección son textos de creación, narrativa ou poética, en que a guerra e o inimigo non adoita aparecer, aínda que se publicaron libros que recollían poemas antifascistas –véxase o seu catálogo.
[2] Como complemento a esa antoloxía, recomendamos: José-Carlos Mainer, Falange y literatura (Barcelona, RBA, 2013), unha edición corrixida e aumentada da primeira publicada polo mesmo Mainer en 1971 na editorial Labor. Como curiosidade digamos que a familia de José María Castroviejo negouse a que este figurase nesta edición, e a outra «curiosidade» é que deste libro de Mainer –do seu prólogo– naceu a famosa, e falaz, lenda dun «falanxismo liberal» a partir da revista Escorial, que era o órgano dos falanxistas pro-nazis: Rosales, Ridruejo, Tovar, Laín, Torrente Ballester, etc. (Sobre a lenda do «falanxismo liberal», é indispensábel o libro de Eduardo Iáñez, No parar de conquistar. Propaganda y política cultural falangista: el grupo de Escorial (1936-1986), Gijón, Ediciones Trea, 200, en que se destrúe completamente tal tese/hipótese. Dito volume leva unha introdución: «El nombre exacto de las cosas«, do polémico profesor da Universidad de Granada, José Antonio Fortes.) Tamén é recomendable a recompilación de Fernando Díaz-Plaja Si mi pluma valiera tu pistola. Los escritores españoles en la guerra civil (Barcelona, Plaza & Janés, 1979), en que se recollen escritos dun e doutro bando. Moitos dos escritos franquistas recollidos neste volume aparecen tamén na antoloxía de Rodríguez Puértolas. Digamos que na antoloxía de Díaz-Plaja aparece un escrito de Sofía Casanova, «La cruzada española», publicado en ABC, Sevilla, 14-I-37. Escrito clásico de todo escritor antirrevolucionario, en que as masas populares son rebaixadas ao rango de subhumanas e para nomealas úsase unha linguaxe zoolóxica. O artigo de Casanova, de quen diversos institutos no noso país lembran o seu nome, acaba así: «El año que clarea y nos encuentra a cada cual en su puesto traerá el bien de España con la destrucción, con el aniquilamiento ahí de esas hordas que han perdido el derecho a llamarse humanas y que en la Zoología se las puede clasificar.»
[3] Pedro Laín Entralgo, Descargo de conciencia (1930-1960), Barcelona, Barral Editores, 1976. Sobre estas «memorias» pódese ler con sumo proveito o traballo de Manuela Sánchez García, «¿Descargo de conciencia o limpieza del pasado? Un estudio sobre la biografía de Pedro Laín Entralgo», publicado no nº. 3, de Creneida. Anuario de Literaturas Hispánicas, Universidade de Córdoba.
[4] Madrid, Editorial Taurus, 2023, p. 264-265.
