Cunqueiro no cárcere e outras historias falanxistas

Xosé Enrique Acuña.

Non pasaran dous días de xuño de 1936 cando nos estudios composteláns de Unión Radio Galicia, ante o micrófono, Álvaro Cunqueiro, lanzaba ás ondas unha arenga radiofónica que gozou de repercusión na prensa: “Han tenido las palabras de este destacadísimo hombre de letras una emoción y un sentimiento ante los problemas de nuestra Tierra, que han producido honda sensación entre los radiooyentes”. O momento da emisión era especial pois quedaba inserido na intensidade dunha campaña plebiscitaria que desde a emoción pretendía dotar a Galicia de autonomía dentro da Constitución da II República española. A charla, a conferencia radiada, foi posta como exemplo do compromiso político co galeguismo por parte dos máis sinalados intelectuais do país: “En estos momentos de fervor autonomista, la intervención de Álvaro Cunqueiro ha revestido el profundo conocimiento que tienen hoy las personalidades destacadas en la literatura de las necesidades económicas y espirituales que giran en torno del Estatuto de Galicia”

O 28 de xuño de 1936, xa na propia xornada do plebiscito, publica Cunqueiro a opinión de maior calado que o escritor ofrecera nunca sobre o Estatuto de Galicia e mais tamén da súa necesidade real. Faino nunha páxina que comparte con Ánxel Casal, Johán Carballeira, Santiso Girón e Antón Alonso Ríos, (dous asasinados e dous represaliados logo de xullo do 36) e mais con Enrique Rajoy, avó de quen sería décadas despois presidente do goberno de España, e quen, á par de Cunqueiro, escribe a favor da Autonomía de Galicia para “reconquistar para ella el régimen de gobierno propio a que tiene perfecto derecho, porque es una derivación de su personalidad natural”. Este último artigo de Álvaro Cunqueiro en El Pueblo Gallego, antes do golpe dos militares no 36, ten un título desde o que o escritor non deixa lugar a equívocos. O sostido baixo o titular “A vocación da liberdade” é tan contundente como pensado para que Cunqueiro se atreva a mostrar unha posición política sen reparos: “Cumpro a primeira das miñas obrigas galegas, e sirvo a virtude de amar e defender a Patria e gardala viva para goce e paixón; viva e non soio para min, senón pra os que han de vir nos tempos e que ben será que iles tamén a amen, defendan e garden, polos séculos dos séculos”. Os seus sentimentos tan apegados ao Partido Galeguista conducíano a expresar unha ideoloxía e unha práctica de compromiso desde un discurso que se configuraba lúcido e consistente: “Agora que chegamos un pouco a ser galegos, xa comezamos un pouco a sére libres. I-a liberdade non é soio un principio que é, e tamén, unha vocación, un sino (…) Teñamos vocación de liberdade e néla atopemos o valor necesario pra cumprir os dereitos da Patria”. O camiño para Cunqueiro pasaba polo compromiso pola autonomía e por acumular forzas na procura dun fin que el non entendía sen algunha figura literaria: “Pra iso, pra ser i-estar, a Galiza ten que ser, denantes de nada, unha verdade recobrada. O primeiro paso que temos que dar para iste recobramento esencial e profondo é un crarísemo ¡Sí! Nun día xa ben cerca, anunzado na lua chea de San Johán, como si fora unha festa ou unha frol anterga”.

Non pasaran vinte días e todo trocou do día para a noite. O que aconteceu con este Álvaro Cunqueiro despois de triunfar o alzamento militar, especialmente a súa traxectoria persoal, imos deixalo non debe do propio Cunqueiro e de todos aqueles que de preto o souberon e que, ao levar a tumba os seus motivos, tampouco quixeron contalo. O que si é certo que o Cunqueiro que había escasamente semanas opinaba pola radio, na columnas dos xornais e nas conversas cos amigos, xa se converteu nunha persoa moi distinta no ideolóxico, aínda que idéntica na súa capacidade de escribir. Co seu paso de vestir a camisa azul da Falange, nos peores tempos da represión, e converterse nun habitual da prensa dos alzados, a súa prosa xornalística, no que toca á capacidade creativa, pouco sofre e mesmo se serve de lugares comúns antes visitados. Outro asunto, que neste contexto debera ser central, foron as razóns éticas, políticas ou persoais que o conduciron a dar tan penoso e desmoralizante cambio de trincheira.

O home novo

Desde o día no que puxera a súa firma baixo o epígrafe de “A vocación da liberdade” non pasará máis de medio ano cando Álvaro Cunqueiro reaparece nas páxinas do voceiro oficial do falanxismo en Galicia. En febreiro de 1937 retorna á cabeceira roubada de El Pueblo Gallego onde o seu columnario en tempos republicanos era todo un exemplo, por renovador e vangardista, do xornalismo galego con vocación literaria. Cando publica un seu primeiro artigo como voceiro xa do novo réxime militar Cunqueiro sabe, ou se lle esixe, que ten que dar unha explicación. Este inicial e tan españolista texto nace coa indignidade histórica de quedar situado na mesma plana a lindar cunha apoloxética do tenente da garda civil (O Rabioso) que en Vigo liderara a represión contra a clase obreira que se enfrontou activamente ao golpe. Provocador, máis que explicativo, Cunqueiro que se consideraba xa un “hombre nuevo”, a xeito de post scriptum, quere ofrecer, ao final do artigo que inaugura o seu colaboracionismo oficial, un “Contesto” claramente dirixido aos seus antigos lectores, amigos e compañeiros: “Por lealtad a mi propio ánimo y por confesión de mi libertad de español y gallego, sumisión a mis límites y fe en mi destino y con mi muerte, vuelvo a escribir en esta hoja española, en cuyo blanco y en cuya holgura me hallo hombre nuevo. No he vacilado nunca y eso se sabe desde siempre por los que me leen”.

Este Cunqueiro, situado baixo a cobertura protectora do dirixente falanxista galego Jesús Suevos, compaxinará o xornalismo con cargos políticos e xerárquicos. En El Pueblo Gallego cadrará con vellos compañeiros igual de mozos coma el (25 anos tiña por eses días) e que, vivos de concedida casualidade, compartirán, non debemos dubidalo, conversas secretas sobre a brutalidade dunha represión que enchera Galicia de mortos e fusilamentos, tantos deles, de amigos ou achegados. Con Carlos Maside, un home de esquerdas obrigado a debuxar xugos e frechas para as páxinas montadas por Cunqueiro, sabería da represión sobre o movemento obreiro vigués; por Manuel Torres, compañeiro do Partido Galeguista e que, con escuadras falanxistas a facer o saúdo fascista, ilustraba os seus novos e joseantonianos poemas, coñecería da intensidade dos asasinatos no Morrazo e da persecución dos galeguistas, e polo debuxante Xosé Sexto non lle quedaría outra que saber dos últimos momentos de vida de Alexandre Bóveda en Pontevedra como, por todos eles xuntos e tantos máis, coñecería do destino final de xornalistas como Lustres Rivas, Xohán Carballeira, Xoán Xesús González, Vítor Casas ou Roberto Blanco Torres cos que puxera a andar ben había pouco a primeira asociación de escritores galegos. Cunqueiro xa é, desde novembro de 1937, todo un Delegado Provincial de Prensa e Propaganda do partido fascista e mesmo tamén (el, que tan achegado que estivera á FUE republicana de Luís Seoane e Francisco Fernández del Riego) Jefe provincial do SEU, o sindicato universitario da Falange. Neses cargos desenvolve accións políticas que son espalladas igualmente polo xornal onde tiña responsabilidades culturais e que lle conducían a escribir textos e columnas onde xa deitaba o seu novo pensamento autoritario. De tal xeito que no seu columnario podíanse atopar opinións máis que desafortunadas sobre o bombardeo de Gernika ou outras nas que, como exemplo, se felicitaba de “que en Varsovia hayan escogido la luciente palabra Falange par una hoja volandera de sus ideales renacientes, y que en la douce France —que está de Blum a más distancia que el infierno de la gloria— los caballeros oficiales de Saint-Cyr hayan elegido el mote glorioso Alcazar, para su promoción de boda con la espada”. No seu cargo político colabora coa Sección Femenina viguesa e organiza en maio de 1938 uns “Cursillos Nacionales de Cultura” que, en palabras do seu protector Jesús Suevos, a máis de superar o “mare tenebrosum” da loita de clases, mantiñan unha liña distante do “rumbo pomposo y caro de la Misiones Pedagógicas que ideo la república rusa para empozoñar a España”. Con correaxe e camisa azul falanxista Cunqueiro impartiría nelas unha “Introducción a una teoría de lo español”, que o seu propio xornal resumiu como un discurso amplo da paisaxe histórica “de la España visigótica y la aparición de los primeiros reinos cristianos, así como el significado último de la Reconquista”, e que, noutras citas, complementa con charlas como a que quixo titular “Sucesos de los españoles en las Indias”, outra coa súa visión de santa Teresa de Xesús ou presentacións de filmes sobre unha “revolución fascista” italiana que Cunqueiro cantou en español cando recrea en decembro de 1937 o apoio de Mussolini a Franco desde unha elexía que dedica ao seu admirado poeta Giacomo Leopardi.

Un teatro novo

Chegou tamén o día no que Cunqueiro decide ser un literato máis dos que nacían para honrar o novo Estado que erguían as armas do xeneral Franco. Nunha gala que pasou por benéfica, en febreiro de 1938 estréase no Teatro García Barbón de Vigo unha obra de título Érase un vez… con textos literarios, escribíase, do “camarada Cunqueiro”. Unha peza teatral que desde o propio escritor, a asumir oficio de dramaturgo, se entendía como un ensaio de “Teatro Nuevo”. Se nos deixamos guiar por equilibrios propios dunha redacción como debera ser aquela de El Pueblo Gallego —a que foi tomada polos militares e entregada á Falange e aos colaboracionistas—, sería totalmente comprensible que o director deixase na man do propio Cunqueiro a misión de explicar, desde dentro e desde o autor, as características e filosofía da peza a representar. Cunqueiro, que fora reclamado por Jesús Suevos para que no xornal asumise os contidos e informacións culturais, debeu ser, non nos queda a menor dúbida, o redactor desde o anonimato da ampla nota que explicaría obra. Así pois, para el, Érase unha vez… sería un ensaio de “teatro nuevo” que “nace del pueblo, tiene su expresión adecuada en el pueblo y para el pueblo se produce”. Unha linguaxe que semella situala no mesmo lugar, mesmo posuidora dos mesmos fins, de tanto teatro de esquerdas anterior a xullo de 1936 pero, neste caso, desde posicións claramente situadas no discurso falanxisto. Cunqueiro explica de contado que para el a raíz popular “ha de estar tan por igual distante de la vulgaridad como entrañada en la línea de una norma pura y severa de selección”. Un reto que trata de explicar con estas palabras: “Esto es: ha de presidir el propósito un criterio riguroso de buen gusto, que sepa encontrar en todo caso el matiz más insignificante de calidad, con la más clara sencillez que lo ennoblezca” e, xa resumía, desde “una sencillez  por sí, de virtud propia, que no lograda en procesos de alquimia ni rebuscamiento”. Frases e palabras que nin conseguen destramar o seu proceso de creación nin o resultado en escena dunha peza da que transmitía contidos, ambientes e adornos: “Ha sido buscada, para esta idea inicial una fábula simple: la de los músicos improvisados, de aquel asno, aquel perro, aquel gallo y aquel gato que anduvieron caminos y hubieron aventuras con bandidos horribles…”. Para ese Álvaro Cunqueiro de 1938 o “tema” sería o de menos mentres que “lo de más es que da motivo para que el poeta nos lleve a un mundo magnífico de fantasía, a un mundo en el que suceden cosas maravillosas: un asno y un gallo que bailan un minué: unas danzas de duendes y de gnomos, flores y de estrellas y donde aparecen la gran luna blanca, fruta dulcísima que ahuyenta el aquelarre de las brujas que cabalgan en escobas y dan aullidos y saltos sorprendentes. Un bello mundo fabuloso que nos subyuga y que nos gana, porque es sabido que no hubo nunca mejor verdad que los sueños de los poetas…”. Toda una descrición de circunstancias e situacións que para o propio Cunqueiro pasa por ser “lo eterno, lo popular, adentrado en la fuente de la tradición, lo que jamás ha muerto entre las manos de los hombres, tan hechas a destruir, porque hay cosas que escapan a su dominio, y contra la llama del espíritu no se inventaron todavía guerras victoriosas”.

Érase unha vez… represéntase botando man de improvisadas actrices, mesmo nenos e nenas, e todas sinaladas como “camaradas” desde o xornal da Falange que, cando aporta os seus nomes, non fai senón confirmar a intensa relación dos seus apelidos con moitos dos que, en coincidencia, ocupaban cargos xerárquicos no falanxismo vigués desde posicións clasistas. Con Mercedes Eguilior, Naca Olivié, Nina Valls e Beatriz Lago en oficio de bailarinas, os papeis puramente dramáticos se lle outorgan a Silvia Martínez, Lolita Álvarez, Quicler Sánchez Presa e unha ben nena Chuchi Kruckenberg (descendente dun destacado dereitista ao que se denunciou desde o exilio como activo represor) que se convertería co tempo na poeta en lingua galega de nome María do Carme Kruckenberg. Con escenografías pintadas polo pintor Emilio Riego e ilustración musicais suxeridas polo mestre Rafael Benedito a quen Cunqueiro, entregado a súa suposta experiencia, permítelle inserir fragmentos da suite “Casse-noisette” de Chaikovski, “O vó do moscón” de Nikolái Rimski-Kórsakov, a “Danza macabra” de Saint-Saëns, da “Romanza sen palabras” de Mendelssohn e mais pequenos fragmentos sumados de Mozart, Beethoven e Edvard Grieg. Acompañamento musical que se fixo cadrar con “hechos sencillos, como de cuentos, y fábulas, que suceden alegre y graciosamente, vivos pleno de sabor y color”, e aos que Álvaro Cunqueiro se lle abría tamén, e quizais á defensiva, unha posibilidade máis española: “No obstante, en el terreno de un ensayo de teatro-tipo, nacional, nuestro, español, cabría mejor el folk-lore regional, tan rico, tan cantera inagotable”.

Con distancia, a crónica publicada, como a se afastar habilmente dun compañeiro de redacción como era Cunqueiro, atrevíase a ofrecer un consello crítico: “Cunqueiro, poeta verdadero, debe persistir en la labor, debe dar continuidad a este ensayo, por que la continuidad será la que labre y asegure una madudez cierta al teatro nacional-sindicalista”. Palabras que desprenden a aceptación por Cunqueiro dun “Teatro Nuevo” desde o que inaugurar en Galicia a retórica teatral soñada pola Falange desde a autoría, agora, dun Álvaro Cunqueiro “bien preparado, hombre de sueños y dicursos” e ao que se lle traspasa, crítica ou autocriticamente, “la obligación de ir puliendo la idea magnífica, para que al pasar de los soles cuaje en totalidad”. O estrambote final da prensa falanxista quedará reservado para a propaganda de Érase una vez…: “Como imperativo de esta tarea hermosa, está ahí su éxito (…) en el que el público vió señales y claridades de obra bien hecha, en un texto de finura, de concepción poética perfecta”.

De Madrid ao cárcere

O 4 de novembro do 1938 é o día que se anuncia que Cunqueiro abandona Vigo tras ser destinado a San Sebastián. Esta etapa súa como xornalista na retagarda bélica, entregado á propaganda e a establecer contactos con outros intelectuais falanxistas cos que abriría contactos que se converterían e fundamentais para a súa posterior etapa literaria no franquismo, é xa moito máis coñecida. Tempos tamén das súas colaboracións na revista falanxista Vértice, dos seus poemas directos a Jose Antonio Primo de Rivera (Es preciso que cantemos hasta el fin / Que José Antonio sepa que no hay miedo / ni culebras ni fango ni hambre cruda / Que cantaremos hasta que no falte ni un corazón de hombre escrito a su palabra; na liña daquel que escribira en El Pueblo Gallego: “Elegía verdadera a los muertos de la Revolución. Camaradas caídos, ¡Presente!”) e tamén da súa presenza en Pamplona e no Burgos centro máximo do poder militar franquista. Os seus textos aparecían na maioría dos xornais da “España liberada” nos que era colaborador privilexiado ao igual que outro antigo compañeiro de loita galeguista como fora Gonzalo Torrente Ballester. Torrente, que tamén achegará unha contribución ao “Teatro Nuevo” a xeito dun auto sacramental, El casamiento engañoso, que estrea en Vitoria, foi dos primeiros propagandistas da Falange en Galicia con textos de clara violencia bélica: “El Caudillo os llama para colaborar con él en la más alta empresa de la historia de Europa! ¡A la guerra santa contra Rusia, a librar al mundo de la tiranía del Komitern, con ayuda de Dios, por la patria y la Cultura! Y si sois temerosos, no importa! La guerra os hará valientes (…) La guerra es dura, pero es deporte de hombre. ¡Afuera los poltrones, los cobardes, los afeminados! No tienen puesto entre los soldados de España, entre los milicianos de la Falange”.

O Cunqueiro de retagarda, de prensa de axitación e propaganda bélica, é dos primeiros que entra coas tropas franquistas en Madrid. O seu novo destino será tomar o ABC en mans republicanas e pasar a formar parte da súa redacción nun papel de comisario político. O seus textos desa etapa non se arredaban do que levaba a escribir como un falanxista que exercía de falanxista. En abril de 1939 quere homenaxear o Madrid baixo o dominio republicano “centrado en todos aquellos que en esa ciudad combatieron la tiranía roja con las armas que estaban a su alcance”. Nese texto un Cunqueiro entusiasmado coa “vitoria” entendía que “la España de Franco no ha dejado ni un solo día de pensar en los españoles que sufrían bajo el marxismo. Nuestra Victoria es, pura y simplemente, el cumplimiento de una verdadera hermandad, de una liberación de todos los españoles para la obra futura, tan ardua como hermosa. Obra que se santifica por igual con la sangre poderosa y fecunda de los muertos y el dolor, las humillaciones y la miseria de los que han padecido hambre de justicia y sed de España. Cunqueiro, que non sabemos se lle chegara ás súas mans nalgún momento o que en Buenos Aires redactaran como denuncia da represión (Lo que hicieron en Galicia) os seus antigos compañeiros obrigados a se exiliar, continuaba: “En el corazón de todos los Españoles, el martirio de Madrid —símbolo del martiro de España— tiene un oído atento. Toda España comprende, y a las claras y fraternas palabras son las palabras soñadas en las amargas horas de cárcel y persecución, aquellas palabras que habían de cantar cuando volviera a reír la primavera y al paso alegre de la paz temblarán bajo el sol las banderas victoriosas de España”.

No ABC, Cunqueiro amosaba día a día a súa natural capacidade para a escritura e a ficción.

Un tipo de relato que simultaneaba con outro estilo ou xeito de redactar no que se notaba máis cómodo e que na realidade se converterá na versión xornalística pola que comezaba a ser verdadeiramente recoñecido. Cunqueiro mestura, segundo sexa o día e a ocasión, tintura imperial, retórica falanxista e, á vez, sabe introducir no lugar preciso trucos poéticos que son celebrados polos seus lectores do momento e que sorprenderán aos seus seguidores acríticos no futuro. É o que fai cando escribe sobre os “legionarios” portugueses que apoiaron a Franco coas armas: “Y para la España de la Victoria no hay espejo más limpio en que mirarse que la gloria de aquelas acciones que acometimos con el mismo espíritu ambos y aquella providencia sobre la Historia que, la mano de Dios sobre todos, ejercimos en los más altos siglos. El amor que acompaña a los legionarios portugueses al abandonar la tierra solar de España los reciba con canciones en Portugal, laureles y ramos floridos: Ay ja sinto os remos, mae em o mar / ay o corpo belido si el tornará!”

Non son poucos os textos publicados neses días no ABC por Cunqueiro que, quitándolle obrigatoriedades falanxistas, das que tardou en se desprender, e borras nacionais-católicas, poderían pasar por artigos do seu tempo galeguista ou da súa vindeira e recoñecida gloria literaria. Na realidade, nun xornal clave para construír o ideario franquista como era o dos Luca de Tena, Cunqueiro non facía outra cousa que amosar día a día a súa natural capacidade para a escritura e a creación. Capacidade que no seu día puxo a dispor do galeguismo e da literatura de vangarda en galego e, dun día para outro, colocou ao servizo do réxime ditatorial desde razóns e decisións que, repetimos, nunca quixo nin explicar nin, cando menos, facernos comprender, desde o rigor ou a consistencia da información, por medos ou temores insalvables. Cunqueiro puxo a dispor da Falange e do xeneral Franco a súa primeira plenitude literaria que, malia a súa xuventude, era quen de producir, desde distintas razóns ou posicións, tantas contraditorias, os textos necesarios para vivir, sobrevivir ou transcender. Un antigo “irmandiño”, home de vangardas, excelente xornalista en galego, e á fin falanxista de primeira hora, como Eugenio Montes sería da mesma partida. Nese ABC da vitoria no que Cunqueiro, desde a confianza da camisa azul, ábrese paso entre a plana maior do xornalismo falanxista, Eugenio Montes, no seu caso desde a intelixencia da que sempre enseñoreou, difunde textos “contra toda esa roña, exaltadora de la roña” e que, como non poucos do propio Cunqueiro, serían merecentes de ser inseridos nunha antoloxía negra do xornalismo franquista: “1918 y 1919 son los años de la gran bacanal eslavizante, organizada en varios estados, con la propaganda inmensa de URSS, cuya capital es Moscú, con su avanzada en el centro de Europa, Checo-Eslovaquia, cuyo campamento semiclandestino era Praga, y con ramificaciones en tosdos los países del orbe, ajo forma de comités comunistas, Casas del Pueblo, Socorros Rojos, sindicatos, logias, Frente Popular, parlamentos y presidencias de Repúblicas burguesas. A toda esa roña, exaltadora de la roña, se le han dado dos batallas, ambas con el laurel del triunfo. La española, bajo el mando de Franco venciendo al comunismo devorador de naciones; y la germana, bajo el mando de Hitler, haciendo desaparecer el Estado checo-eslovaco. Dos grandiosas victorias del espíritu europeo. En España, que vuelve a ser, desde su esquina peninsular, cabeza de Europa, como le llamaba Camoens; y desde Alemania, que hoy es, como en los tiempos anteriores a la desventura, disciplina y rectora de la Europa central”.

Tempo madrileño de Cunqueiro que terá un final sorprendente, confuso e por anos ocultado, que hai que seguir por textos dispersos, tantos en clave académica, e dos que é preciso acumular a súa lectura para dotarnos dunha visión que non está presente nas biografías “autorizadas” de Cunqueiro nin no relato que durante décadas se explicou —se entende que por conta de defensivas reservas identitarias— por unha inmensa maioría profesoral nas aulas dos institutos de Galicia. Servíndonos do explicado por Olivia Rodríguez González, a expulsión de Álvaro Cunqueiro do rexistro de xornalistas franquistas tería lugar por feitos moi graves que precisaron posteriormente da aplicación do código penal. Non sabemos os motivos privados ou íntimos que conduciron a Cunqueiro a esvarar por unha espiral que, segundo documentou a citada investigadora, debuxa un marco de reiteradas estafas por el cometidas en 1944, 1946 e 1947. Gráficas Clemares e a Editorial Morata serían as empresas afectadas, mentres que no persoal ábreselle un procedemento xudicial pola denuncia dunha muller chamada Carmen Parada Casas que acusa a Cunqueiro da “apropiación indebida de alfaias e 12.000 pesetas pola venda de aparellos de verbena propiedade da denunciante”.

Un documento semella demostrar que Cunqueiro cumpriu prisión por algúns destes feitos. Hai ben pouco apareceron no mercado unha serie de papeis que o seu vendedor situaba como documentación que pertencera á Prisión Central de Figueirido; centro penitenciario creado polo franquismo a poucos quilómetros de Pontevedra para concentrar presos políticos. Nunha plataforma de venda por internet ofrecíanse debuxos realizados polos presos, listados de prisioneiros e algún impreso oficial que alguén nalgún momento despistou até que chegou a ocasión de ofertalo no circuíto dese discutible coleccionismo sobre “guerra civil”. Un deles era unha carta, que o vendedor asentaba nesa prisión de Figueirido, e que non era outra cousa que unha “instancia” que un determinado recluso lle dirixe ao director do establecemento penitenciario. O texto, manuscrito, comezaba cunha afirmación clarificadora: “El recluso que suscribe, Álvaro Cunqueiro Mora-Montenegro, interno en la 5ª Galería, 1º planta, celda 30, con el debido respeto expone…”. Un oficio que en principio acreditaría a presenza real de Cunqueiro en prisión por causa dunha serie de delitos dos chamados “comúns” pero que, dado o carácter irregular da irrupción deste documento e, xa que logo, o non contrastado da súa orixe burocrática real, non permitiría asegurar que a prisión de Figueirido fose na que o escritor cumpría cadea. Cunqueiro, que tiña un familiar directo funcionario de prisións en Pontevedra, ben puidera preferir este “destino”, mais na data na que asina de puño e letra a súa “instancia” —22 de novembro de 1947—, na práctica, a Prisión Central de Figueirido, xa estaría desmantelada e, a maiores, a inmensa maioría dos seus internados sempre foran presos políticos. Circunstancias que axudarían a dubidar da súa presenza nesta cadea e optar máis por un internamento regrado na Prisión Provincial de Pontevedra ou na de Lugo.

Outro misterio sería, dado que todo este percorrido penitenciario non queda nada claro, se Álvaro Cunqueiro compaxinou a súa biografía de penado, a súa traxectoria carceraria, coa publicación, enténdese que por medio de antigos compañeiros de profesión e falanxismo, de artigos e traballos nos xornais franquistas. Nese tempo existía certo costume de beneficiar os presos con recorte de condenas por traballos literarios ou artísticos, e se aceptamos que Cunqueiro estaba preso en outubro de 1947, atopámonos con que existe unha colaboración inserida, cando menos, nese mesmo mes e ano no xornal Falange, de Las Palmas de Gran Canaria, que o escritor titulou “Franco, gallego” que ben podería atender a esta dinámica penitenciaria. No texto de Cunqueiro —segundo recolleu en Palavra Comum Xesús González Gómez— pódense ler panexíricos en exceso obvios: “Muchas veces, y al trasiego de los trabajos y los días, suelo, con más de un gallego natural, comentar y recomentar la patente galleguidad del español Francisco Franco (…) Nos alegra y exalta saberlo gallego (…) Desde Gelmírez no ha conocido Galicia otro hijo suyo más capaz de anudar y desatar los hilos de la entrama histórica de la Patria y del mundo que Franco. Un texto claramente esaxerado que Cunqueiro remata desde unha banal contundencia: “Quizás la salvación de España en los años futuros penda de haber hallado un hombre (…) lo halló para dicha suya en 18 de julio de 1936 y lo mantiene sobre el pavés al aire de todas las batallas”. O certo é que se lle concedemos consistencia ao citado oficio de prisión bateriamos coa particularidade de que Álvaro Cunqueiro xa levaba meses colaborando, con artigos que xa lembraban levemente o seu recente pasado galeguista, no xornal compostelán La Noche. Cuestión que enreda se cabe aínda máis a aparición do documento oficial dun encarcerado tan famoso que, por certo, foi adquirido de xeito rápido por alguén que, obviamente, non transcendeu.

Cunqueiro reconstruíu amizades previas á guerra, por exemplo con Fernández del Riego e con Borobó.

O narrado pode merecer todas as reservas mais non novos silencios. O Cunqueiro falanxista, estafador ou encarcerado forma parte tamén da historia que se debe contar. Da que non é preciso agachar por conta de supostas razóns de vergonza identitaria. O outro Álvaro Cunqueiro ben sabemos todos quen é e como o debemos respectar desde a lectura da súa obra literaria en lingua galega. Outro asunto é se precisa de incontinentes homenaxes ou defensas numantinas. El soubo gañar e recuperar a amizade de tantos vellos compañeiros de galeguismo desde unha correspondencia íntima nos peores momentos do franquismo. A correspondencia cruzada con Francisco Fernández del Riego é todo un exemplo. Situábase ante el como un “perdedor” máis e soubo recompoñer, desde a ausencia auto-recoñecida de calquera compromiso político, antigas complicidades que lle serviron para que, cando entregue en 1955 Merlín e familia, Del Riego (ou Salvador Lorenzana) publique unha recepción pola que se entrega definitivamente á creatividade de Cunqueiro. Prosa maior dun novelista que por eses anos coidaba polo miúdo os escritos que dirixía aos seus amigos e compañeiros co firme desexo de recompoñer tanto que perdera desde aquel falanxismo adoptado. A Raimundo García Domínguez Borobó, o home forte de La Noche, onde firmaba ás veces como Anxelo Novo, e antigo oficial do exército da República, envioulle certo día de agosto de 1948 unha carta cunha curiosa encomenda: “Querido Anxelo Novo: Aínda que estarás mui ocupado coa pelerinaxe, necesito que me henchas o saqueto adxunto de pimentos de Padrón, os máis pequenos e picantes que atopes, i-unha vez cheo o mandes a onde che indicará o portador d-ista carta”. Era o seu xeito persoal, máxico e literario, de convencer os máis achegados de que as amizades, malia os tempos de odio, non se deberan escachar de todo. E con tantos, si que o logrou.