Cunqueiro soñador e inédito: un diálogo con Maurice Blanchot

Xesús González Gómez.

Xa hai tempo, nesta mesma web, publiquei un traballiño sobre os libros soñados por Álvaro Cunqueiro. Nese traballo sobre os libros soñados, proxectados ou inventados por Cunqueiro demos unha cantidade determinada de libros. Esa cantidade é a de corenta e un (41) libros, dos que seis (6) deles correspondían a traducións que, segundo el, fixera, iniciara ou pensaba facer. O número pode parecerlles esaxerado, e iso que só contabilicei aqueles libros «soñados» aos que o propio Cunqueiro lles puxera título. Por exemplo, se respondía á pregunta «que vai publicar proximamente», ou «que ten en preparación», con «unha novela, un libro de poemas, etc.», e non daba un título determinado, non o contabilicei. E así e todo, corenta e un libros, con título e todo, soñados. Logo de publicada esa serie de artigos, dei na hemeroteca dixital «memoria de madrid» coa revista Tajo, na que Álvaro Cunqueiro só publicou un artigo e mais un conto, pero no número 43, correspondente ao 22 de marzo de 1941, aparece unha pequena entrevista co de Mondoñedo, acompañada dunha curiosa caricatura. Nesta entrevista, á pregunta «¿Qué preparas? —Una novela romántica. Próximo otoño, y una traducción —responde. —¿De qué, Álvaro? —Del Napoleón, de Teixeira de Pascoaes. —¿Y qué más? —Nada más. Artículos y lectura. Álvaro Cunqueiro mira ahora los libros de los estantes y comenta títulos y autores con frases ingeniosas. Su gruesa voz y sus citas oportunas animan toda una tarde». Supomos que esa novela romántica é a mesma da que se daba noticia, sen citar título, na revista Destino, no numero 188 (22 de febreiro de 1941), na sección «Secreto a voces», en que brevemente se informaba de que «Nuestro colaborador Álvaro Cunqueiro ha terminado durante su última estancia en la capital portuguesa una novela, todavía sin título, para el editor Luis Miracle. La acción transcurre en plena época romántica». Como esta novela, ao non darse o título, non a contabilizaramos, a cantidade de libros soñados modificaríase, polo que sería un total de corenta e dous (42) libros soñados polo mindoniense, dos que seis traducións (a tradución do Napoleão de Teixeira si se consigna neses artigos citados).

Meses despois desta última engádega, atopo en Galiciana a seguinte noticia, publicada en El Correo Gallego, de Ferrol (daquela El Ferrol del Caudillo), aparecida o 10 de novembro de 1954:

Polo que o total de libros imaxinados, soñados e/ou prometidos por Cunqueiro ao longo da súa vida dá un total de corenta e tres (43).

Por esas cousas das institucións galegas, hemerotecas da Real Academia, do Consello da Cultura que non se poden consultar en Galiciana; revistas dixitalizadas polo Centro Ramón Piñeiro que tampouco se poden consultar na hemeroteca dixital galega e, en troques, pódense consultar na web da Biblioteca dixital Cervantes: é dicir, paga Galicia e vaise o produto para Madrid, etc. Diciamos que por esas cousas das institucións públicas (políticas) galegas, no noso pais ocorren cousas máis ou menos asombrosas. Á parte dos exemplos dados liñas atrás, aí vai outro máis: en Galiciana, hai anos, estaba colgado e podíase consultar o xornal ourensán La Región, desde a súa fundación até 1955 ou 1956. Logo retirouse e non se puido consultar. No verán de 2021 volveu colgarse o xornal na hemeroteca dixital galega polo que fomos procurar diversos nomes, entre eles o de Álvaro Cunqueiro. Aparecen diversos escritos seus, poucos: algunha prosa, algún poemas, e unha pequena «entrevista» antes de 1936. Despois, e até finais de 1956, ano en que remata a dixitalización do xornal colgada en Galiciana, só demos cun escrito seu, penoso: «Franco ante Europa», aparecido o 17 de decembro de 1942, artigo que, supomos, debeu publicarse en Arriba…

Na entrevista, en realidade contestación, supoño, a diversas preguntas que non se reproducen, Cunqueiro fala do que escribiu, do que está a facer e do que naqueles momentos admira. Esta «entrevista» apareceu en «Los viernes literarios de La Región», o 18 de xullo de 1933, e nela o mindoniense afirma que esta a preparar, xa case rematado, un libro titulado Ensaio de arte e literatura aitual, e outros que está a «compor»: Tres herexes simpres e incompretos (sobre herexes galegos), e dous libros de poesía, un de poemas en prosa: Caderno dun Mañá iñocente (libro –sic– do que entregou dos poemas «11.- Ela bailaba» e «12.- Conversa sétima despois de morta»), e outro na esteira de Mar ao Norde: Adolescenza en inverno.

Entre os papeis de Cunqueiro doados polo seu fillo César á Fundación Penzol, hai unha pequena misiva, dirixida a non sei quen, misiva en que o mindoniense se autotitula «intelectual vanguardista» –a misiva está en castelán– e na que lle di ao seu correspondente que «dentro de pocos días se habrá de editar [en] NOS un libro. Es una tragedia romántica del medioevo gallego: Dona Beata xacobina». Tamén afirma que ten preparada e próxima a se editar a novela curta O ventano roxo, «con unos magníficos dibujos de Vidarte», e dous libros de poemas: Triálogos (poemas d’o val, d’o mar e d’a montaña) e Lirio (versos pr’as froles), así como esta a preparar a súa tese para o doutorado de Filosofía e Letras: Las valoraciones célticas pre y proto-históricas en las civilizaciones de Galicia. Entre estes papeis de Cunqueiro encóntranse, segundo me informa Xosé Henrique Costas, diversas cuartillas que formarían parte de:

a) Cartafol de primaveira (prosa poética surrealista), do que se conservan dous ou tres folios.

b) Ponte pechada. Auto inaugural das ínsuas, consérvase un fragmento do auto.

c) Non era el. Farsa suprarrealista, da que se conserva o prólogo e medio auto.

En total, se contamos a tese doutoral, once libros: dous de ensaio; cinco de poesía); tres pezas teatrais e unha tese doutoral. Once libros que sumados aos 43 cos que deramos en procuras anteriores explicadas en liñas atrás, dan un total de 54 libros pensados, soñados, inventados e nunca escritos (aínda que de algúns se teñen, como afirma Costas, testemuño; é dicir, algúns folios ou cuartillas, manuscritos ou mecanografados…).

Noutras palabras, Cunqueiro soñou toda unha literatura que nunca entregou, mais a obra escrita que deixou e que nos gustaría ver recompilada –tanto a publicada como a inédita– é de por si toda unha literatura. E a estes 54 libros habería que engadir unha novela: El próximo otoño, que, segundo Eugenio G. de Nora, La novela española contemporánea (1939-1967). Segunda edición ampliada. (Madrid, Editorial Gredos, 1973, p. 333), ía publicar o de Mondoñedo, polo que, por agora, o número de libros soñados, inventados, por Cunqueiro ascende á cantidade de 55.

Entre a obra non recompilada de Álvaro Cunqueiro salientan os artigos publicados de 1938 a 1948 en xornais como El Pueblo Gallego, Unidad, La Voz de España, Falange, Amanecer, Imperio, Azul, Patria, La Prensa e Solidaridad Nacional (ambos de Barceliona), Arriba, Baleares, etc., e revistas como Vértice, Santo y Seña de las letras, Y. Revista para la mujer, Flechas y Pelayos, Primer Plano, Semana, Fotos, Destino, etc. Son os artigos que conforman o que Costas denomina a «época blue» do mindoniense. Artigos que, acho, deberían recompilarse, xa que a maioría poden lerse (agás os de Arriba[1], de 1942 en adiante; os de Fotos, revista en que colaborou nos anos 1940 e unha segunda xeira a partir dos 1960; e outros xornais ou revistas en que o mindoniense colaborou con pouca asiduidade) en distintas hemerotecas dixitais: Galiciana, Prensa Histórica, Arca, Jable, Memoria de Madrid, Biblioteca Nacional de España, Atzoko Prensa Digitala, etc. Cando menos, recompilándoos e agrupándoos en diversos volumes, porque, dan para varios volumes, os herdeiros poderían recibir algúns euros. Mentres, a maioría destes artigos pódense ler e os herdeiros non ven un can.

Lembremos o caso de Maurice Blanchot. Blanchot, de 1930 a 1942-43, pertenceu á ultradereita francesa e escribiu unha serie de artigos, de tema político, que foron recollidos no seu día no volume Chroniques politiques des années trente 1931-1940 (París, Ed. Gallimard, 2017, 550 p.), edición prologada, estabelecida e anotada por David Uhrig. Os artigos apareceron en diversas publicacións: Le journal des débats –até 1940, neste xornal só escribiu de política e asinaba Maurice Bl. ou M. Bl., maiormente. Se este era un xornal de dereitas, digamos que os escritos e artigos de Blanchot son máis «suaves» dos que apareceran nas revistas creadas polos herdeiros disidentes de L’Action française: Cahiers mensuels, La revue française, Réaction, La revue universelle, Revue du siècle, Aux écoutes –revista da que constará como director durante algún tempo–, Le rempart, La revue du XX^e siècle, en 1935 comeza a súa colaboración en Combat e en 1936 en L’Insurgé: será nestas dúas últimas revistas onde aparecerán os artigos máis virulentos, politicamente falando, de Blanchot. Como curiosidade (?), digamos que Aux écoutes e Le rempart estaban financiadas por Paul Lévy, de orixe xudía. Aux écoutes, que reaparecerá despois do armisticio franco-alemán, finalmente, foi prohibida polo goberno de Vichy; reiniciou a súa publicación en 1945, cunha liña editorial pro-colonialista e anti de Gaulle, así mesmo emprestou as súas columnas ao antisemita Louis-Ferdinand Céline. O que o patrón dalgunhas revistas en que colaborou o ultranacionalista Blanchot fose xudeu, o mencionado Paul Lévy, e tamén amigo doutro xudeu, Georges Mandel, que fora a man dereita de Clemenceau e ministro francés para as colonias, vilmente asasinado pola milicia vychista, son algunhas das «probas» que presentan os «viúvos» do escritor para negaren o seu antisemitismo; así, claro, como a súa amizade co filósofo, heideggeriano no seu día, e xudeu, Emmanuel Lévinas.

Chroniques politiques des années trente, recompila un total de 173 artigos e crónicas, mais, como avisa o editor, seguramente non están todos os escritos políticos de Blanchot desa época, xa que moitos deles ían sen firma e, ademais, dalgunha das revistas non deu coa colección enteira.

Os anos de maior produción foron: subida de Hitler ao poder (1933; 107 artigos) e goberno da Frente Popular (1937; 34), dirixido por Léon Blum (un xudeu) en Francia. Que en 1938 só publicase un artigo (e non directamente de política: unha homenaxe a unha poeta ultradereitista desaparecida moi nova, Claude Séverac, que ademais era a secretaria de Aux écoutes, publicación na que Blanchot era, como quen di, o responsábel do folletón literario e escribiu bastantes recesións e escritos sobre literatura como para que un día se publiquen en volume: son os únicos textos –ademais de parte da súa correspondencia– que faltan por publicar do escritor francés[2].

A posición política de Maurice Blanchot de 1931 até o momento da invasión e derrota de Francia pola Alemaña nazi, ou máis ben até poucos meses despois do armisticio franco-alemán do 22 de xuño de 1940, non se trata dun erro de mocidade (como non foi erro a incorporación de Heidegger ao Partido Nacional Socialista ou a de Torrente Ballester á Falange ou a de Pirandello ao Partido Fascista[3], aínda que o caso italiano goza de características particulares que non imos aquí e agora enunciar nin investigar e moito menos elucidar[4]). Neses anos, Blanchot é un xornalista que combate en todas as frontes da prensa de extrema dereita (agás Je suis partout: nunca se levou ben con Brasillach) contra a democracia, os inimigos do interior (comunistas, socialistas, liberais, etc.) e os corruptores da pura civilización francesa: os estranxeiros, sobre todo Alemaña e os xudeus inmigrados: é dicir, o antixermanismo e o antisemitismo tradicional de L’Action Française, de quen é fillo legal, máis que natural ou putativo, aínda que naqueles anos estea en «ban de rupture» cos seus maiores: considerábaos «pouco revolucionarios». Mais nunca deixa de loar, veña a conto ou non, a Charles Maurras ou Henri Massis –e non só no que se refire á política, senón tamén no que respecta á literatura: o Blanchot daqueles anos pasaba polo forro daquel sitio a pretendida «autonomía» da literatura[5].

Mais non queriamos falar do Blanchot ultradereitista, algún día farémolo, senón dicir que Maurice Blanchot non quixo nunca que se publicasen estes escritos. Por que, xa que logo, se publicaron? O editor, na nota 1 do prefacio, p. 8, aclara: «A Sra. Cidalia [Fernandes] Da Silva-Blanchot, propietaria dos dereitos intelectuais de Maurice Blanchot, quere recordar pola súa parte que seu pai adoptivo se opuxera á republicación dos artigos aparecidos entre as dúas guerras. Consente no entanto desde o momento en que se pode acceder libremente a unha parte deles en Internet, especialmente na web de dixitalización das coleccións da  Biblioteca Nacional de Francia (Gallica)». Web na que o lector pode atopar todos os escritos de Blanchot publicados no Journal des débats politiques et littéraires (artigos políticos até 1940; literarios desde 1941 a 1944[6]) e en Combat.

Acho que os herdeiros de Álvaro Cunqueiro poderían seguir o exemplo de Cidalia Fernandes Da Silva-Blanchot e recompilar e publicar os centos de artigos que de 1937 a 1948 publicou nas cabeceiras mencionadas, e noutras, o noso escritor. Ademais, deses centos de artigos, talvez non chegue nin ao 15% os que son directamente políticos.

[1] Por outra banda, moitos dos artigos que apareceron en Arriba foron reproducidos nos xornais do Movimiento que se citan

[2] A explicación do porque a partir de 1938 Maurice Blanchot case non escribe artigos político áchase, coido, no traballo de Jeffrey Melhman, «Maurice Blanchot et la figure du juif. Thème et variations», Pardès, nº 45 2002, p. 97-106, en que o xudeu norteamericano –e primeiro grande estudoso do antisemitismo de Blanchot, de Lacan, de Giradoux, de Gide, de Léon Bloy (Legs de l’antisémitisme en France, París, Denoël, 1984) escribe, entre outras cousas, os seguintes parágrafos dos que se pode tirar unha explicación válida da renuncia de Blanchot a escribir artigos políticos: «Para resumirmos, en outubro de 1938, Blanchot sacrifica o seu compromiso na esfera de influencia “nacional-revolucionaria”, ou “fascista”, tendencia intrinsecamente antisemita, baixo a figura de Ifixenia. Tal sería a miña lectura de L’Arrêt de mort ou Iphigénie 38. No que respecta ás razóns que tería Blanchot para renunciar a tal compromiso político, non hai que esquecer que era fascista por nacionalismo mentres o verdadeiro virtuoso da ideoloxía fascista en 1938 era Alemaña, o inimigo nacional de Francia, de maneira que manter esta ideoloxía sería finalmente colocarse ao carón dos alemáns. É o que (e tal era a súa honra) o conduciu a sacrificala, no medo e no tremor, baixo a figura de Ifixenia. Iphigénie 38, xa que logo, ou o adeus interminábel ao fascismo…»

[3] Véxase o clásico: Gian  Franco Vené, Pirandello fascista, Milano, Sugar Editore, 1971. (Mediante este libro saberase, por exemplo, que Pirandello se afilia ao Partido Fascista ao día seguinte do asasinato do socialista Matteotti.)

[4] Para unha ilustración do caso italiano, aí vai o seguinte «chiste», que explica, aínda que non o pareza, moitas cousas. Benito Mussolini visita as instalacións da Fiat, en Turín. Despois de ser aclamado polos obreiros, etc., reúnese cos directivos e os xerarcas fascistas da cidade nas oficinas da empresa. Nun momento dado, Mussolini pregunta polas tendencias políticas dos obreiros. Un dos directivos responde: «50% comunistas, 30% socialistas, 20% anarquistas», «E fascistas?» pregunta Mussolini. «Fascistas todos», responde o directivo. Non hai que esquecer a cantidade de fascistas de «esquerdas» –outro oxímoro– que pasaron do fascismo ao comunismo sen solución de continuidade, a empezar por Galvano Della Volpe.

[5] Á espera da publicación destes textos de preguerra sobre literatura, pódese ler Nadia Amara: «Maurice Blanchot: quelques enjeux idéologiques et esthétiques d’une première époque critique», in Revue d’histoire littéraire de la France, nº 3, 2005, vol. 105, pp. 607-619 ; o número da revista está dedicado á crítica de dereita (francesa, claro). Con menos proveito, pero con información: Hadrien Buclin, «Une autonomie délicate: Maurice Blanchot dans le champ littéraire de la Libération», A contrario, nº 14, 2010/2, pp. 132-148 : Estamos no de sempre, os bourdienianos non acaban de entender as cousas. Blanchot non queda fóra de xogo en 1945, senón que, en realidade entra no xogo, xa que antes era marxinal, é dicir, pertencía unicamente ao lado dereito e minoritario dentro dese lado. Por outra parte, en 1945, a poucos meses da Liberación comeza a colaborar en Les temps modernes, en Carrefour (unha revista «unitaria» dirixida por Pascal Pia, aínda que en realidade en mans de de gaullistas de esquerda, continuamos cos oxímoros), na nova revista L’Arche –que hoxe goza dun «gran capital simbólico», que diría un bourdieniano–, Saisons –na que colabora o mellorciño da literatura e da arte francesa do momento–, Paysage Dimanche, outra efémera revista (1945-1947) na que colaboraron os grandes nomes procedentes das vangardas de antes de 1939, cedo iniciará a súa colaboración na revista Critique, fundada por Georges Bataille, da que será membro do consello de redacción, etc. Participará no libro colectivo L’Espagne libre, publicado en 1945 pola Calmann-Lévy baixo a dirección de Georges Bataille, e no que escriben Jean Cassou, Max-Pol-Fouchet, Albert Ollivier (outro nome do primitivo consello de redacción de Les Temps modernes sartreano), Albert Camus, etc. O seu nome vese a carón de nomes que xa gozan de prestixio –perdón, de capital simbólico, ou capital cultural?– na Francia recentemente liberada: Sartre, Leiris, Camus, Max-Pol-Fouchet, Mauriac, Malraux, etc. etc. O verdadeiro problema non era (case nunca é) o da autonomía literaria, senón que Blanchot proviña da extrema dereita e a súa posición durante a ocupación só estaba clara para os seus amigos íntimos e, agora, para as súas viúvas.

[6] Artigos (os literarios) recollidos no volume Chroniques littéraires du Journal des débats Avril 1941-Août 1944, París, Gallimard, 2007. Sobre este volume, ver, Xesús González Gómez, «No centenario de Maurice Blanchot», in A nosa terra, nº 1293, 10-16 de xaneiro de 2008, p. 26, recollido en Incitacións, Santiago de Compostela, 2009, pp. 147-150.