Curros Enríquez e Sherlock Holmes, unha amizade literaria persistente no tempo

César Lorenzo Gil.

Primeiro foi Suso de Toro no relato “Imposíbel viaxe” (Círculo, Xerais, 1998), recentemente, Marcos Calveiro na novela xuvenil Curros & Holmes no misterio d’O Kapital (Galaxia, 2022). Manuel Curros Enríquez coñece a Sherlock Holmes. Un personaxe real, literato, coñece un personaxe literario, quizais un dos dez máis famosos en todo o planeta, máis representados, o detective máis pop da historia.

A idea dese encontro é orixinal de De Toro (supoñemos que Calveiro homenaxeou o mestre coa súa novela breve), pero non nace exclusivamente da súa imaxinación. O escritor compostelán non inventa un Curros londiniense, senón que simplemente actualiza, enriquece e fermenta unha lenda que arrodeaba a figura de Curros desde antes de el morrer.

Deixou contado o historiador ourensán Alberto Vilanova Rodríguez o xerme desta historia.

Segundo el, Leopoldo Pedreira Taibo (1869-1915), xornalista e profesor, foi o primeiro que espallou a lenda de que, cando adolescente, fuxira de Celanova non en dirección unicamente a Madrid, onde a versión oficial da súa biografía o coloca, nos albores da revolución do 1868, senón que engade a esta estancia na capital do reino unha escala de varios meses en Londres pola súa postura radical contra o réxime que xurdira da tal revolución, a Gloriosa. “Publicó una serie de artículos contra Montpensier, que le obligaron a salir de España, refugiándose en Londres durante ocho meses”, glosa Vilanova citando a Pedreira. Antonio de Orleans, duque de Montpensier, foi un dos grandes conspiradores do levantamento contra Isabel II, a súa parente e cuñada, e hoxe é sabido que na súa ambición de tomar a coroa española ordenou o asasinato do líder da revolución, o xeneral Juan Prim, conde de Reus, que finalmente non o escolleu a el para levar o cetro, senón o tenro Amadeo de Savoia.

É plausible, daquela, que o mozo Curros collese medo de tal bicho e marchase para as ribeiras do río Támesis. E tanto o foi que logo Pedreira riza o rizo: “Recién venido de Londres, de la emigración, a la que le llevaron unos versos escritos contra O’Donnell, vio a su patria teñida en sangre y se apretó a pulsar las cuerdas de su lira. ¡Tirteo no las pulsara con mayor brío!”. Montpensier ou O’Donnell? Leopoldo O’Donnell foi un dos militares que dominou a política isabelina nas décadas do 1850 e 1860 desde o bando progresista que lideraba o xeneral Baldomero Espartero. Mais O’Donnell ocupou a presidencia do goberno por última vez no 1866, cando Curros tiña apenas 15 anos. É dicir, Curros non fixera escala en Madrid, marchara dereito para Londres.

O fío de Pedreira tomouno e agrandouno Benito Fernández Alonso (1848-1922), integrante do grupo investigador liderado por Marcelo Macías en Ourense e comerciante téxtil na praza Maior da cidade. Fernández foi máis lonxe, segundo Vilanova. Quizais influído por Dickens, dinos o historiador, Fernández compuxo o inicio dunha novela:  “A los15 años, puesto de acuerdo con su hermano, sin más equipaje que un flautín y unos hierros de forma triangular, saliendo a la ventura, traspusieron en breve por caminos y encrucijadas, tocando en un lado y cantando en otro, hasta perderse allá en lo lejano y desconocido de lo más agreste de la montaña… Lo que ha sucedido después a los trovadores celanovenses nadie lo sabe (?), pero en momentos confidenciales oídos de labios de nuestro biografiado, que un año después de la partida, separados los dos hermanos, Manuel, como otro judío errante, andando, andando (?) se encontró en la capital de Inglaterra, falto de recursos, ignorante de la lengua de Byron, entre el maremágnum de gentes que vienen y van, y se confunden cruzándose en larguísimas calles. En uno de aquellos días en que Curros, agotadas sus fuerzas no podía tenerse en pie, dejándose arrastrar de los grupos de aquella multitud anónima, entró en un salón espacioso, repleto de gentes que escuchaba la lectura de algunos capítulos de la Biblia. Allí, ocupando un asiento en un rincón de la sala, quedose Curros dormido hasta que, desocupada la estancia, sintió que la mano de un anciano venerable se posaba e una de las suyas, invitándole a salir. Apenas pudo el soñoliento responder ni avanzar dos pasos vacilante… Tanta era su debilidad y su aturdimiento. Aquel Pastor evangélico le ayudó a caminar, atendió sus necesidades proporcionándole comida, ropa y calzado, pues Curros iba como Cervantes cuando le llamaron el Adán de los poetas. El anciano diole abrigo y el medio de ganarse la vida. De Londres vino a París, y el tiempo de su estancia en las dos capitales lo aprovechó para instruirse en el idioma de ambas naciones y otros conocimientos en armonía con su especial manera de vivir”. O ourensán afirmaba que a historia lla contara o propio Curros e puxo a boca en Vicente Risco como testemuña. Risco, que coñecía de sempre a Fernández Alonso, evidentemente, deixou quecer o conto e nunca o negou, dinos Vilanova.

Tan literaria peripecia excitou, evidentemente, a imaxinación. Antes de chegar propiamente á literatura con De Toro, o dramaturgo, senador e ministro compostelán Manuel Linares-Rivas Astray, engadiu detalles no conto: “El año 72, a consecuencia de un artículo publicado en El Combate, se vio obligado a huir. Se fue de Madrid a Cartagena, de allí, en la bodega de un barco mercante, pasó a Londres, y en Londres, después de vagar como un perro sin amo y famélico, fuese a quedar dormido en los bancos de una capilla protestante. El Pastor se compadeció de él, dándole albergue y proporcionándole unas lecciones de castellano para que viviera… No era mucho lo que pedía: vivir”, cítao Vilanova.

Co nobelo en marcha, Suso de Toro aproveita a lenda e cose con ela “Imposíbel viaxe” (o título é elocuente). No relato do escritor compostelán Curros en efecto é adolescente (aínda goberna Isabel II) e vive na casa dun pastor que o mantén a cambio de que dea clases de castelán na casa.

Presente en Londres, a idea de Suso de Toro para agrandar a tradición British de Curros foi moi enxeñosa. Por causa dun asasinato no que se ve envolto un afiador tamén ourensán, o futuro prohome das letras galegas visita Baker Street buscando xustiza para o seu paisano.

Na historia de De Toro Curros non ten meirande protagonismo que servir de axente para unha demostración dos poderes de dedución de Holmes, un enredo que engaiolou ducias de autores en todo o mundo e ao que o galego non puido resistirse. Como colofón, Sherlock e Watson reciben, xa Curros de volta a Galicia, un voluminoso pacote que inclúe dous pernís, unha cacheira, chourizos, licor café, viño e un exemplar do Follas novas de Rosalía.

Calveiro tamén parte da anécdota inventada por Benito Fernández e requintada por Linares-Rivas, pero loxicamente a fonte principal é o orixinal encontro argallado por Suso de Toro. Desta volta, a novela si xira por completo ao redor de Manuel Curros Enríquez, pero neste caso, para superar a evidencia de que a súa adolescencia si a pasou en Madrid, vemos o futuro escritor marchando a Londres xa na década do 1870, para fuxir dun pai malencarado e maltratador. Chega a Londres como polisón despois de embarcar na Coruña e tras un malentendido violento acaba refuxiándose nunha vigairía.

No relato de De Toro había un evidente anacronismo (se iso é posible no encontro entre un personaxe real e outro de ficción), xa que pola cronoloxía das obras de Arthur Conan Doyle Sherlock Holmes naceu ao redor do 1854 e non se dedicou ao traballo de investigador até a década do 1880. Polo tanto, nesa visita á casa da señora Hudson, de sermos rigorosos, teriamos que admitir que Curros avanzara no tempo, aínda que para Holmes España seguía na década do 1860.

Calveiro salva este problema creando un Sherlock xuvenil (sen os trazos do Young Sherlock Holmes, o filme de Barry Levinson do ano 1985 que fantasiaba coa mocidade do gran detective). Desta volta Curros e Holmes son dous mozos curiosos e espelidos que se atopan e fan amigos no British Museum. Como ladrillo novo nesta longa historia de amizade entre o poeta celanovés e o Londres victoriano, na novela do vilagarcián aparece outro gran personaxe, desta volta real, o filósofo Karl Marx, na altura da novela cincuentón, mergullado na redacción da segunda parte da súa obra máis influente, O capital.

“Curros & Holmes”, segundo o propio Marcos Calveiro, ten vontade de ser unha serie de libros que acompañen as aventuras dos “dous mozotes” que o destino e a imaxinación de Pedreira, Fernández e, especialmente Suso de Toro, uniu.