De Brais Lamela a Manuel María, a revisitación da aldea

Manuel Veiga Taboada.
O campo e a aldea volven ser temas protagonistas para unha nova xeración de escritores. Citarei aquí só dous exemplos. O máis referenciado quizais, o de Brais Lamela (Vilalba, 1994), autor de Ninguén queda, e outro máis recente: Eu son o monte, de Sara Guerrero (Cidade de México, 1994). Ambos os libros están publicados por Euseino.
Se xeracións anteriores fixeran alarde dun realismo, ás veces moi directo, ás veces costumista, agora a perspectiva resulta máis tanxencial, máis apropiada para o xogo literario. Un cambio de técnica evidentemente relacionado coa práctica desaparición dos habitantes deses territorios. Neste sentido, quizais se volveu máis acertada que nunca a imaxinativa idea de que a mellor novela sobre o agro galego é Pedro Páramo, de Juan Rulfo, onde se describen lugares habitados por pantasmas, nos que só cabe lembrar ou imaxinar as siluetas e as voces dos personaxes do pasado.
En décadas anteriores, a característica de moitas das obras con este tema era a reivindicación social, mesturada cunha falta de distanciamento e unha memoria tan próxima que prexudicaba o feito literario. A esta etapa seguiu outra máis marcada pola nostalxia, a idealización e a sensibilidade medioambiental, etapa na que en parte aínda estamos. Ultimamente, en cambio, a realidade camponesa, baleira de seres humanos, determinou en gran medida que o impresionismo e a ollada subxectiva se volvesen dominantes. Son textos que inclúen tamén alusións cultas, históricas e literarias, por exemplo, e referencias a outros espazos, como modo útil de aproveitar os contrastes e de amenizar unha narrativa que doutro modo resultaría case inerte, como o territorio que a inspira. Non é anecdótico que Brais Lamela viva nos Estados Unidos e que Sara Guerrero nacese en México, de ascendencia emigrante. En ausencia da materialidade dun rural vivo, o escritor ou a escritora acoden por necesidade aos recursos propios da literatura chamada elevada.
O que se constata, en todo o caso, con esta nova reinterpretación do campo e da aldea, é o que Helena Miguélez Carballeira definiu como “o efecto traumático que a desruralización rápida, e decote forzosa, tivo sobre a sociedade galega”.
Helena Miguélez rebate a idea convencional de que a temática campesiña sexa “unha deficiencia da tradición cultural galega que os autores contemporáneos tiveron que superar voluntariamente”. E que levou, engadimos, a que durante anos se aplaudise a chegada de cada nova “novela urbana” á nosa literatura. (Véxase o ensaio da autora: “O inconsciente rural traumático na cultura galega contemporánea: a violencia hidropolítica na literatura e o cine”).
Esta forte revisitación da aldea como tema literario, que diciamos ao comezo, non fai, en todo caso, máis que darlle a razón ao trauma que define Miguélez. Non estamos ante unha dinámica modernizadora no sentido neoliberal, ou non só, senón ante a marca, na psicoloxía dos autores, dun trauma social colectivo. Lembremos, de paso, a importancia do inconsciente na literatura, unha idea central á que se ten referido en varias ocasións Manuel Forcadela.
En último lugar, pero non menos importante, quixera lembrar dúas obras anteriores. A primeira, a novela O coxo de Vilarelle, de Afonso Eiré, na que encontramos un rural vivo, visto desde dentro, e polo tanto no fragor das súas contradicións e antes de que os factores, digamos, exóxenos viñesen mingualo até a súa práctica desaparición actual.
A segunda é o poemario de Manuel María: Ritual para unha tribo capital de concello. As súas directas e descarnadas páxinas ofrécennos unha visión que rompe con calquera idealismo. Mesmo cabería cualificalas de tremendistas, aínda que o propio Manuel María quizais as denominase simplemente realistas.
Deste libro seleccionei un único poema que me parece ilustrativo do seu contido xeral, un contido moi apto ademais para ser analizado desde unha perspectiva sociolóxica: “Os meniños éramos tristes e brutais. / Tíñamos un curioso aspecto / de rosas murchas, queimadas / por unhas xeadas sen piedade. / As nosas gargalladas resultaban / feroces como ouveos. Non sabíamos / sorrir. Fuxíamos como animais / salvaxes e asustados. Éramos crueis / cos cás, cos gatos e os paxaros. / E só nos divertíamos pelexando, / divididos en bandos e a cantazos”.
Suxírolle a lectura completa deste libro a quen se interese por escribir sobre o campo de hoxe, tendo en conta, como é natural, que a visión de Manuel María, aínda que coetánea con ese rural aínda vivo, é tan subxectiva como a de calquera outro autor.