Desertores, esquecedizos, pseudomalditos, apóstatas, meteoritos e outros tipos na literatura galega do século XX (1)

Xesús González Gómez.
As décadas de 1920 e 1930 (en realidade, debido á sublevación militar, esta última só se circunscribiu a cinco anos e seis meses) foron para Galicia e, xa que logo, para a súa literatura, dúas décadas de promesas, esperanzas e realidades, mais tamén de frustracións, de abandonos, de desercións, de apostasías, etc.
Nesas décadas confirmáronse as personalidades literarias de Alfonso R. Castelao, Ramón Otero Pedrayo, Vicente Risco, mesmo Ramón Cabanillas e outros menores como Lesta Meis. Déronse a coñecer nomes como Eduardo Blanco Amor, Fermín Bouza Brey, Álvaro Cunqueiro, Luís Seoane e un amplo etcétera que logo serían belas realidades (e deixamos de lado outras áreas, a pictórica, sobre todo). Mais tamén foron anos de frustracións, non esquezamos que morreron (como se di) na flor da mocidade grandes promesas que xa se «fixeran» un nome, pero que de vivir máis anos non saberemos nunca o que poderían chegar a dar: Johan Vicente Viqueira, morto cando lle faltaba pouco máis dun mes para cumprir os trinta oito anos de idade, un home co que se perdeu, talvez, un intento de introducir o galeguismo nas correntes anarquistas e socialistas que se estaban a dar en Galicia; Manoel-Antonio: morto cando aínda non cumprira os trinta anos, puido ser o gran poeta galego do século XX; outro (para min) ocupou o seu lugar: Álvaro Cunqueiro; Luís Amado Carballo, morto aos 26 anos sen poder dar todo o que puido dar de si. Por non falarmos de Luis Poprteiro Garea, que puido ser a gran mente do nacionalismo progresista galego…
Tamén, sobre todo na década de 1920, apareceron unha serie de nomes que logo, como quen non quere a cousa, ou ben desertaron ou mesmo renegaron (non é o mesmo un desertor que un renegado, logo diremos as diferenzas, ao meu ver) ou, simplemente, pero deste tipo non penso que haxa ningún, aquele/as que se van e sen querer ou sen pensalo, esquécense de regresar.
O renegado é aquel que milita nunha doutrina determinada e logo renega dela e atácaa implacabelmente: o século XX ten dado penosos e múltiples casos deste tipo, sobre todo no apartado «comunismo». Non se pode fiar un dos renegados, sempre teñen razón, tíñana cando practicaban (talvez, ou sen talvez, fanaticamente) a primeira doutrina, e teñen razón cando abandonada aquela practican outra. Os renegados, acho, deberían, unha vez alcanzada tal categoría, pensar en María Magdalena, logo santificada pola Igrexa católica (e a ortodoxa). Segundo as confusas informacións que se dan nos famosos Evanxeos, María Magdalena era, ou puido ser, adúltera ou prostituta. Fose o que fose, destas dúas cousas, cando se uniu a Xesus-Cristo renegou dos seus actos e da súa pasada condición, mais, que se saiba, nunca escribiu nin dixo, unha palabra contra as adúlteras nin contra as prostitutas. Tiña un respecto pola súa mocidade e non se afixo a cuspirse sobre si mesma. A deserción non é unha negación do que se fixo, senón que é, máis simplemente, unha reafirmación do que se fixo e a crenza neses actos anteriores, na verdade, na rectitude deses actos e que agora, debido ao que algúns chamarían «contexto» e os orteguianos «circunstancias», só poden continuar o seu camiño coa deserción, co abandono. Mantendo sempre en alto, claro, o que se fixo e o que non se fixo: velaí a diferenza co «renegado». O «renegado» –que é un substantivo do que non gusto– é aquel que nega o que fixo, que renega do que fixo e do que deixou de facer e toma outro camiño: o desertor abandona todos os camiños para salvarse e coa súa salvación salvar algo do naufraxio. O desertor, nunha palabra, para min, «aquel que vai ao deserto», busca, onde for, este lugar porque considera que é unha terra fóra do tempo, lonxe da historia, dos homes, onde nada pode aparecer… nin morrer. Busca ese lugar porque ese lugar é, simplemente, o silencio. De aí que, en literatura, haxa tan poucos desertores.
Nas décadas de 1920 e 1930 apareceron no noso país uns cantos nomes que ás veces podemos colocar (sen problemas) no apartado dos renegados e outros que sen consideralos renegados non podemos colocalos nin no apartado dos desertores nin no apartado daquele/as que se van e esquécense de regresar: Euxenio Montes, Evaristo Correa Calderon. Estes, malia todo, no apartado dos renegados; se ben, por exemplo, seica Correa Calderón, ao final da súa vida, semellaba que quería volver, a cousa non se deu. Montes, por exemplo, no seu discurso de ingreso na Academia Española de la Lengua, nunca menciona ningún dos seus mestres de mocidade, o que si lembra Joaquin Calvo Sotelo, que foi quen lle contestou e en cuxo discurso aparecen os nomes de V. Risco, Otero Pedrayo, etc.
Logo está a nómina dos que non foron renegados, mais tampouco desertores, no sentido que lle dou nestas notas a este substantivo. Como nomealos?, porque tampouco son daqueles que se van e esquecen regresar. Neste apartado eu metería nomes ilustres. O máis ilustre de todos: Rafael Dieste, que despois de 1929 pouca cousa lle entregou á literatura galega, nada que lle chegue nin ao xeonllo daquelas dúas obras que deu na década de 1920. Xesús Bal y Gay, que puido ser, no que respecta á literatura galega, algo importante ou, cando menos, interesante, pero que non foi. O mesmo que Otero Espasandín. E polo que respecta a estes dous nomes, digamos que na década de 1930 xa esqueceran completamente o galego, ou estaban a piques de esquecelo. E tamén Felipe Fernández Armesto, coñecido logo como Augusto Assía. E non esquezamos o pontevedrés Manolo Méndez, que levaba un camiño ascendente tanto na escrita como na arte. Mais seica as presións familiares fixeron que se esquecese tanto da escrita como da arte: outra promesa rota. Todos estes nomes, con algúns máis que non veñen a conto nestes momentos, pertencen ao que Bal y Gay denominou «xeración galega de 1925» e que retomou Méndez Ferrín en De Pondal a Novoneira. Sobre esta xeración, achamos que o xuízo que emite o autor de Arraianos sobre ela é xusto: «[…] a xeración de 1925 ha ser definitivamente considerada como unha dolorosa frustración das nosas letras» (p. 59). Nesta xeración pódese introducir o nome de Xosé Filgueira Valverde. Filgueira foi un renegado?, non o acredito; non foi un desertor; nin moito menos foi daqueles que se van e esquecen regresar: foi outra cousa, un franco-galeguista, fauna que deu bastantes exemplares e da que haberá un día que falar dela.
Segundo Eduardo Lourenço, na literatura portuguesa –talvez mellor sería dicir na poesía– polos finais dos 1920 e inicios dos 1930 deuse unha «contra-revolución» modernista. (Modernista no sentido de modernidade.) «Contra-revolución» operada polos homes da revista Presença: José Régio, João Gaspar Simões, Adolfo (Corrreia da) Rocha, máis coñecido como Miguel Torga, Edmundo de Bettencourt, Branquinho da Fonseca, Adolfo Casais Monteiro, os seus nomes principais. Cando a reedición deste escrito, aparecido n’O Primeiro de Janeiro alá polo 1960, co título de «Presença ou a contra-revolução do modernismo portugués», Lourenzo engadiulle ao título, un signo interrogativo[1]. Ademais, como o escrito orixinario aparecera mutilado pola censura, deu a versión completa que fixera el publicar na Revista do Livro, Rio de Janeiro, nº 23-24, Junho-Dezembro de 1961. O soberbio ensaio de Lourenço dicía moitas cousas, pero o que máis doadamente se podería tirar del é que a Presença operara un corte na poesía portuguesa anterior (Pessoa, Sá Carneiro, Alamada Negreiros, mais tamén Teixeira de Pascoães, Camilo Pessanha e/ou Gomes Leal). Na Galicia, como se sabe, en 1936, realizouse un brutal corte, mais desta vez realizado mediante as armas, os asasinatos, os fusilamentos e os cárceres. Corte que supuxo, tanto na literatura, como na cultura xeral do país e, sobre todo, na súa política e, xa que logo, na súa economía, un esmorecemento agónico. Corte, por outra banda, que, xulgo, aínda está por valorar… no que supuxo de negativo para o desenvolvemento (en todos os sentidos, dende o económico até o cultural, pasando polo social) do país.
Mais antes de se producir ese brutal corte, aparecera unha serie de nomes que despois de 1936, ou 1939, desapareceron e nunca máis se soubo deles. Algúns, talvez, exiliáronse, outros quizais morreron na fronte, e outros, simplemente, mantivéronse en silencio até o día da súa morte. Con todo, hai que dicir que algúns destes nomes abandonaron o galego ou o galeguismo para militar noutra parte. Deamos unha pequena relación, mais sen abusarmos.
Antes de nada, porén, vaiamos a certos casos que non «calaron» (literariamente falando) mais cambiaron de idioma. Por exemplo, Álvaro Cunqueiro xa era un nome consagrado dentro da nosa literatura. Despois de xullo de 1936 abandonou o galego. Traduciu unha obra teatral que se estreou en Madrid en 1940, La Primera legión, tradución de The First Legión, de Emmet Lavery; deu en castelán o libro de poemas Elegías y canciones, a obra teatral Rogelia en Finisterre, e a biografía de San Gonzalo (este co pseudónimo de Álvaro Labrada). A finais dos 1940 volveu «cultivar» o idioma en que empezara literariamente (grazas lle sexan dadas a Francisco Fernández del Riego). Aquilino Iglesia Alvariño, no 1941 deu ao prelo Contra el ángel y la noche, mais continuou a presentarse a concursos de poesía en castelán, en 1946 ou 1947, non lembro o ano, perdín o dato, gañou o concurso de poesía, en castelán, convocado pola Asociación da Prensa de Barcelona. Celso Emilio Ferreiro, que publicara un poemas en galego antes de 1935 en Cartafol de poesía, até 1955, ano en que apareceu O sono sulagado, deu ao prelo tres libros de poema en castelán: Al aire de tu vuelo, Baladas cantigas y donaires e Voz y voto. Mesmo don Ramón Otero Pedrayo entregou nos anos 1940 tres novelas en castelán. Hai máis, pero para que seguir.
Como isto xa se fixo longo de máis, continuaremos a próxima semana.
[1] Ensaio recollido en Eduardo Lourenço, Tempo e poesía, Relógio d’Agua, 1987, p. 143-168. Como todos os libros de Lourenço, o presente é de obrigada lectura.