Despedida, sen nostalxia, da prensa en papel
Manuel Veiga Taboada.
Hai un momento crucial na historia da pintura, o do nacemento da fotografía. A maioría das historias da arte pasan por esta quebra con pudor, de modo case tanxencial, como se os seus autores considerasen un demérito ou unha vergoña admitir que un simple invento mecánico puido transformar, e de forma radical, toda unha historia artística chea de riqueza e de marabillosas creacións.
Pero así foi. A pintura figurativa entra nunha profunda crise, cuxos chanzos descendentes van recibindo o nome das diferentes vangardas, até que apenas queda nada, máis alá da arte conceptual, a decorativa, as performances e a nostalxia da propia figuración. Pero o golpe máis inmediato e concreto recibiuno o retrato, que era, precisamente, a fonte principal de sustento dos pintores. A burguesía deixa de querer inmortalizarse chamando a un pintor de prezo acorde cos seus propios recursos.
A máquina fotográfica, desde logo, non outorga aos fotografados o mesmo estatus que a obra dun retratista de paleta e pincel, pero aínda así imponse rapidamente. O estatus deberá demostrarse doutras formas, por exemplo adquirindo outro monstro fillo da modernidade, o automóbil.
O fluxo de información a través dos medios dixitais acabará tamén moi pronto coa prensa en papel. Ben pensado, un tabloide ten moitos parecidos cun cadro. Trátase dunha superficie delimitada, realizada tendo en conta certas normas estéticas e ofrécelle ao que mira unha información, como, até certo punto, tamén o facía a pintura figurativa. A páxina de periódico é contemplada a través dunha soa mirada, integramente. Os títulos teñen unha medida, os textos gardan unhas proporcións e os debuxos ocultos que forman seguen certas rutinas que dirixen o ollo da maneira que quere o deseñador.
Todo isto, ou a maior parte, desaparece na información dixital. En primeiro lugar porque a maioría accede a ela a través dunha pantalla de teléfono, unha superficie de pequeno tamaño pero, ao mesmo tempo, ilimitada. Fronte ao marco da prensa en papel, unha verdadeira fiestra ao mundo, como un cadro nunha parede, agora temos unha corrente interminábel e intercambiábel. Colles o móbil e sentes, como Heráclito, que nunca vas rozar a mesma auga. O cadro e o periódico eran, non obstante, un obxecto fixo.
Os que nos formamos na lectura da prensa en papel sempre gardaremos mentalmente a beleza da construción tipográfica, case unha verdadeira arte. Na miña memoria permanecerán para sempre libros de deseño, como o de Harold Evans. Pero xa non podemos abandonar, nin por un día, a corrente fluída da información dixital, do mesmo modo que os nosos pais xa non sabían vivir sen luz eléctrica. Nin sequera nos formulamos a cuestión.
Degas, un dos pintores que reaccionaron máis axilmente á chegada da fotografía, transformou a pintura, levando, por exemplo, a imaxe principal a un lado, deixando parte da figura retratada fóra do marco, destruíndo ou modificando as anteriores xerarquías. A información fluída na que xa estamos instalados tamén cambiou as normas, non xa dos periódicos, senón tamén dos xornalistas. Un erro pode ser modificado no acto e iso trae como consecuencia que estea permitido, incluso nos medios de prestixio, cometer moitos máis erros, empezando polas faltas de ortografía e as grallas, algo impensábel nas mesmas cabeceiras aínda en papel. Os diversos dispositivos desde os que se pode acceder á información e o número de persoas creadoras de información, a maioría non profesionais, explica as asimetrías, os baleiros, as irregularidades da imaxe, a liña rota. Boa parte da antiga artesanía desaparece.
Os títulos deixan de gardar unhas proporcións prefixadas, por exemplo, non máis de dúas liñas para unha información a dúas columnas ou unha soa liña para os artigos de opinión. Desaparece o tabloide como imaxe unida. Nos medios dixitais probabelmente ves o titular só un momento e só o daquel artigo que estás lendo. O que importa é unicamente que chame a atención, non a harmonía da súa posta en páxina. Hai titulares estreitos de catro, de seis, de oito liñas. Non nos resultan antiestéticos porque os xulgamos con criterios distintos e tampouco nos resultan incómodos porque lemos con máis rapidez, diríase que incluso con ansia.
Xa non lemos mentres degustamos un café, aprazando momentaneamente a lectura para observar talvez o paso dos transeúntes, senón que lemos no ascensor, no autobús, en canto facemos cola; aproveitamos non as horas, senón os minutos e os segundos. Non nos recreamos na firma habitual da última páxina, senón que conectamos datos de procedencias distintas, ás veces incluso descoñecidas, até formar nós mesmos o noso propio relato.
A información dixital perde o estatus que tiña a publicada en papel, de modo parecido a como a fotografía nunca logrou posuír, nin sequera a obra dos grandes fotógrafos, o estatus dun bo retrato pintado. Pero pouco nos importa. A prensa en papel, como o retrato, quedan para as galerías de arte. As propias revistas convértense xa, definitivamente, en obxectos artísticos, nos que prima ante todo, ou cando menos á par da información, o pracer visual. Os creadores de Luzes idearon, probabelmente sen ser moi conscientes, un obxecto de arte da nova era, tanto ou máis que un produto informativo da era pasada.
Salvo pola nostalxia ou polo costume en redutos de certa idade, a fluidez da información dixital tenos xa conquistados. O certo é que esa corrente sen pausa resúltanos non só útil senón natural. É parecida á conversa humana, ao cambio sucesivo de interlocutor nun lugar público. Se nos adaptamos tan facilmente aos novos medios só pode ser por iso precisamente, porque non nos resultaban alleos, porque nos recoñecemos inmediatamente neles.
Os medios dixitais están sempre accesíbeis, desde todas as partes. O periódico, como o cadro, queda reducido a un espazo, o da casa, o da hemeroteca. A prensa remítenos, a partir de agora, ao museo. Lugares de prestixio, pero non de uso. A revista en papel perde eficacia pero convértese para sempre nun símbolo, nunha marca.
A fotografía democratizou e vulgarizou o retrato e en certo modo limitouno. En todo cambio se perde algo. A información dixital tamén multiplicou o número de informadores. Desaparecerá o concepto de autor? Desaparecerán os xornalistas? Creo que si como profesión exclusiva, pero os informadores máis habituais, de calquera especialidade, deberán ter coñecementos básicos do que foi o xornalismo tradicional, adaptado ás novas condicións. Non todos os seres humanos posúen, por exemplo, a necesaria capacidade para sintetizar un acontecemento nas palabras claras e xustas ou incluso nunha frase. A información está máis baseada na linguaxe e, polo tanto, nos conceptos abstractos. Esixe máis da persoa que a realización dunha fotografía.
A información virtual non só substituirá a de papel, senón que xa está crecendo exponencialmente. O ser humano, tanto na súa función de lector, como na de informador, verá como se lle agudizan as capacidades que lle son máis específicas, entre elas a capacidade de relacionar, propia dos sapiens. O ser humano será aínda moito máis humano no mundo virtual. Volvérase máis creativo porque terá ao seu alcance máis posibilidades e non dependerá tanto da confección do produto, da súa adquisición, cuestións que até agora consumían parte do seu tempo e esforzo. Tempo e esforzo que a partir de agora poderá dedicar case exclusivamente a observar, a través dos propios ollos ou dos ollos de outros, e a compartir, seleccionando o que cre oportuno.
Veñen sen dúbida tempos máis complexos, para os que as novas xeracións estarán tamén máis adaptadas, o poder insistirá en exercer o seu control. Serán tempos distintos, pero non máis escuros, nin nos farán máis cegos do que o eran os pilotos dos antigos barcos, cando só tiñan as estrelas para guiarse.
