‘Dicionario de amuletos galegos’, unha enciclopedia esotérica e íntima

César Lorenzo Gil.

Rafael Quintía Pereira é un dos principais divulgadores da Antropoloxía galega. Na súa ampla traxectoria recolleu varios premios e recoñecementos e xa merece formar parte da curta listaxe de antropólogos que actualizaron, cada un no seu tempo e co seu particular enfoque, unha materia fundamental para entender a nosa cultura, presente e pasada. Proba deste empeño é o Dicionario de amuletos galegos. Obxectos de poder da cultura popular que edita a través do seu propio selo, Ab Origine Edicións.

O volume xunta, en case trescentas páxinas, o saber que Quintía acumulou sobre todos aqueles elementos materiais que o pobo galego utiliza (e utilizou) para lidar coas forzas invisibles que, na cultura tradicional, eran responsables en maior ou menor medida, da fortuna, a saúde, o amor… A obra chama a atención pola diversidade de fontes e recursos que utiliza para cada definición, polo que só a modestia do autor lle impediu titulalo como “enciclopedia” ou, “dicionario enciclopédico”, pois máis alá de sinalar cada un destes obxectos e as súas propiedades, en moitos casos usa ese espazo para construír todo un “concepto”, unha minitese que non só informa, senón que tamén abre o apetito por coñecer máis sobre toda a identidade de elementos tales como o licorne, a ferradura, a peneira, varias castes de herbas e de cornos, entre outros.

O libro, malia algunhas eivas na edición, ten a gran vantaxe de contar cunha gran colección de fotografías de amuletos, o que provoca no lector unha sensación ambivalente. Ao velos así reflectidos, tan fríos e cotiáns, parece que non casan cos poderes varios que se lles atribúen no texto. Mais xustamente esa diferenza entre o visible e o imaxinado aínda reforza máis o seu papel duplo: vulgar no mundo material, especial no mundo inmaterial.

Con excepcións, porque algúns dos amuletos dos que fala Quintía non son tan doados de atopar e incluso hai bastantes que necesitan unha aprendizaxe previa, non para usalos segundo convén, senón para identificalos na natureza ou extraelos do seu ambiente. Hai obxectos que só se dan nun lugar concreto, coma o aceite de santa Marta, que hai que ir recoller á igrexa de Ponte Arnelas (Vilanova de Arousa) o 29 de xullo, día da santa, e que seica é bo para as doenzas do oído, incluída a xordeira. Ou algúns que pasan desapercibidos para os non doutos, coma os ollos do cangrexo, dúas excrecencias calcarias que en efecto se atopan no interior destes crustáceos e que posúen variadas calidades para fabricar menciñas.

O libro de Quintía serve para decatármonos da enorme riqueza da nosa cultura esotérica. Centos de pequenos elementos que ao longo dos milenios foron consolidando o seu simbolismo nunha sociedade, a tradicional, moi apegada aos ritmos da natureza, ás súas esixencias e ofrendas. O pobo atopaba resposta ás súas demandas diarias no que tiña máis a man (vexetación, fauna, minerais…), mais tamén era consciente da inmensidade do universo que habitaba, polo que lles outorgaba poder a materiais exóticos, incluso a aqueles que parecían aínda máis exóticos do que en realidade eran, caso dos devanditos licornes, que se supuñan apéndices dun animal que en realidade non existía.

Amais dos obxectos propiamente materiais, o libro fálanos tamén de certos elementos cuxo poder está no seu símbolo, caso do risco de Salomón ou pentalfa, unha estrela de cinco puntos, ás veces inscrita nun círculo, que máis alá do lugar onde apareza, serve como talismán só por representalo, sexa cun xiz, con tinta ou simplemente cun pau sobre a terra, para librarnos do poder da Compaña e outras ameazas. Outros obxectos deste tipo, que se manifestan por si mesmos de diversas maneiras son a figa (o puño pechado co polgar colocado entre os dedos índice e medio), o ictis (o debuxo esquemático dun peixe anagrama de Cristo) e as palabras máxicas (a frase Vade retro Satana vale o mesmo sobre unha medalla ou gravada no cabeceiro da cama), entre outras fórmulas.

Nese sentido, o libro tamén destaca por conectar a cultura galega con aquelas próximas. Non hai unha excepción galaica xeneralizada; nós usamos os mesmos amuletos ca as xentes da nosa contorna, aprendemos de todas as culturas que invadiron e contribuíron coas súas propias crenzas. A Galicia de hoxe non está máis interconectada co seu ámbito xeográfico e histórico do que estaba hai tres mil anos, salvando todas as distancias tecnolóxicas. As tradicións célticas ou romanas seguen a convivir connosco, tal e como demostra o autor, moitas veces transformadas polo cristianismo. Un cristianismo que creou toda unha panoplia complexa e rica de amuletos propios.

O dicionario conta cunha nutrida bibliografía que lle permitirá ao curioso profundar naqueles aspectos que lle resulten máis interesantes. Nese sentido cumpre á perfección con esa vella función das enciclopedias clásicas, que eran non só índices para corroborar o existente, senón tamén aperitivos (ou hipervínculos, por usar unha terminoloxía máis do noso século) do coñecemento e a curiosidade.