Díez de Isla: xornalismo obreirista para o 1º de maio

Xosé Enrique Acuña.

Un xornal galego de hai 90 anos sorprendeu a todos coa publicación dun retrato de Karl Marx nas súas páxinas. A presenza do gravado, inserido nun diario dos que agora se definen como de masas e aberto a todo o arco social, era unha arriscada decisión e mesmo podería entenderse que a imaxe barbada do grande ideólogo do socialismo científico constituía unha provocación insoportable para boa parte dos lectores. Mais o día escollido no foi casual nin o azar andou tras a decisión de relacionar a figura de Marx co especial momento que estaba a vivir o asociacionismo obreiro na cidade de Vigo. No número, que se correspondía coa internacional xornada proletaria do 1º de maio de 1925, unha plana enteira de El Pueblo Gallego víase ocupada, ilustrada coa citada imaxe de Marx, polo artigo dun xornalista hoxe totalmente esquecido, o que atendía ao nome de José Díez de Isla, e que firma en plena ditadura do xeneral Primo de Rivera unha atrevida e reivindicativa reportaxe sobre a “Casa del Pueblo” viguesa.

José Díez de Isla

Que sabemos de Díez de Isla? Pouco, escasos e débiles detalles biográficos e un único e recuperado retrato, mais da lectura dos traballos que deixa nos mínimos anos que logrou estar en activo detectamos sinais do que puido ser exemplo dunha caste de xornalismo pouco ou nada cultivado na Galicia do século XX. O que, fóra dos medios de prensa creados directamente polas organizacións e sindicatos obreiros, fose quen, tal e como acontecía con normalidade noutros países europeos, de adoptar ou sumarse a algunha das grandes correntes ideolóxicas do proletariado. Certo é que desde comezos dese século nas revistas e voceiros creados polos socialistas e anarquistas galegos algúns dos seus dirixentes adquiriron habilidades xornalísticas desde as que lograron converter os seus medios de información e propaganda en eficaces instrumentos para difundir e expandir o seu pensamento social. Mais pola contra, nos cadros de redaccións dos principais xornais das tres primeiras décadas do XX, é ben difícil detectar a práctica de xornalistas ou intelectuais atentos ao día a día do proletariado e as súas asociacións. Co paso do tempo, sempre inseridos nunha estratexia de compresión e aceptación da realidade social do sindicalismo, si que se lograrán conquistar espazos de información societaria e dos conflitos laborais —os xornais vigueses Galicia e El Pueblo Gallego foron avanzados nese sentido a través de seccións fixas de “vida obreira”— e mesmo se rexistran episódicas achegas dalgún intelectual (ben poucos: Xaime Quintanilla, Xesús San Luis Romero, Antón Vilar Ponte…) ao relato social obreirista dentro dunha prensa hexemónica e de plena obediencia lingüística castelá.

Un busto de Marx decoraba a fachada da Casa do Pobo de Vigo. A obra foi destruída no 1936.

Do noso Díez de Isla coñecemos que en outubro de 1924 chega a Galicia procedente de Barcelona e o seu destino non foi outro que entrar a formar en parte do corpo de redacción do xornal El Pueblo Gallego. Malia a súa xuventude traía experiencias ensaiadas en acreditados xornais da capital catalá como La Tribuna e mais La Prensa que lle servirán, nada mais asentado en Vigo, para mostrar un xornalismo con vocación de novidade e risco. O apelido Díez de Isla, a súa familia, estaba implantado desde o século XIX en Galicia nunha saga que sempre circulou por destinos funcionariais do Reino. A máis directa trama familiar do xornalista —pai, tíos e irmáns— ocuparan postos na facenda pública e mesmo un deles (o seu pai?) colaborará en El Impertinente, un xornal estudantil animado por Prudencio Landín en Pontevedra. El, xa como un vigués máis e a compaxinar cos seus labores profesionais, acomódase no movemento cultural da cidade e cedo aparece o seu nome detrás dunha experiencia asociativa pensada para animar a escasa vida teatral da cidade. Díez de Isla artella a Agrupación Talía e desde ela dirixe un cadro de teatro e declamación que comparte cun traballo en El Pueblo Gallego que xa comeza a dar froitos xornalísticos diferenciados. En xaneiro de 1925 responsabilízase dunha reportaxe sobre os colaboradores anónimos e imprescindibles, tamén irregulares, que mantén o seu xornal para dotarse de noticias. Na súa confección visita os xulgados, a casa de socorro e penetra nun lugar ao que, en breve e xa sen querelo, repetirá visita. Díez de Isla acode á comisaría e describe este territorio policial a partir dun “escudo de madeira na porta, mesa de piñeiro a zumegar tinta nos baixos pobremente alumeados, galería fotográfica de xente canalla, unha porta clara cunha chapa na que reza señor comisario” e que remata cunha lectura premonitoria dun lugar que define como “antesala do presidio, fielato do cárcere”.

Un xornalista no cárcere e o 1º de maio

Non erraba. Vinte días despois pisaba outra vez o edificio policial a medio camiño do cárcere. Díez de Isla batera coa censura da ditadura e os rigores prefascistas das autoridades militares. O capitán xeneral de Galicia amolouse cun artigo do xornalista que publicara no semanario, tamén de Vigo, Ultima Hora e que formaba parte da estrutura empresarial de El Pueblo Gallego. Multa económica ao xornal e ingreso no cárcere de Díez de Isla por conta dun texto que titulara “El ocaso de Mussolini” e no que o estamento militar e mais os civís que colaboraban coa ditadura víronse retratados e á vez inxuriados. Un encadeamento que xerou unha rápida resposta dos compañeiros de profesión liderada pola Asociación da Prensa Coruñesa e que acadaría unha inmediata repercusión en xornais de Madrid e Barcelona para, entre todos, esixir en campaña a liberdade de Díez de Isla. Esta chegaría logo dunha entrevista co capitán xeneral que ordena a liberación dun xornalista que aproveitou tan breve paso polo cárcere para dotarse de información e escribir, provocativo, un seu primeiro artigo xa en liberdade. Abriuno explicando que no cárcere non atopara ningún político e que por tal causa non lle quedou máis saída que entrevistar a quen estaba entre reixas. Díez de Isla optou polo Chato. Un ladrón de barcos especialista en entrar a roubar en transatlánticos aproveitando a escuridade e a noite do porto de Vigo. Exemplo este do seu xornalismo como o foi igualmente outra reportaxe de eloxio da rúa do Príncipe, con toda a súa fauna, e na que se erguía a prisión onde o mandaran a cumprir “quincena”. Comezaba: “O director chama o reporter ao seu despacho e dille: Faga vostede unhas reportaxes. Se non dá con elas invénteas. E o reporter ten que facer reportaxes. Xa está na rúa”.

O seguinte que publica Díez de Isla, crecido ante a campaña pola que logrou a liberdade, e mesmo polas simpatías e apoios que recibiu da clase obreira viguesa solidarizada co seu encarceramento, xa será o que preparou sobre a “Casa del Pueblo” e que, certeiramente, fai coincidir coa conmemoración do 1º de maio. Publicado no obrigado español da redacción é un documento excepcional de xornalismo obreirista que mesmo serviu de documentación privilexiada aos historiadores sociais para con el poder restaurar a vida interna e a composición arquitectónica dun edificio mandado derrubar polo franquismo despois da súa vitoria polas armas en 1936.

O comezo, os primeiros parágrafos, da reportaxe de José Díez de Isla teñen un punto inquietante: “Vostede, señor, non coñece a Casa do Pobo. Vostede, de seguro, é un rendeiro, un tendeiro apracible, ou pequeno burgués, un empregado probo ou un paciente prestamista —sempre un home de orde—, e non coñece a Casa do Pobo.

”Se cadra, até cre ignorar a súa existencia.

”Algunha vez pasou vostede pola rúa de García Barbón —no auto, en tranvía, a pé—, e vostede tense estrañado e abriu desmesuradamente os ollos, cando o amigo que lle daba compaña díxolle daquel edificio de construción elegante, de arquitectura airosa que vostede cría unha fábrica era a Casa do Pobo.

”Permítame máis.

”Quizais, —voulle achacar esta miopía—, vostede non lle concede importancia á Casa do Pobo.

”Porén, fíxese. Un día, calquera día, esta Casa rache a bonita película do vivir cidadán que vostede contempla; aletargue, paralice a dinámica da cidade; converta en inservible o acompasado mecanismo que a rexe.

”Ao mellor, unha mañá, ten vostede que ollar desasosegado e intranquilo cara a ese edificio de arquitectura airosa que vostede non coñece, e que cortou a súa dixestión plácida e tranquila. Para vostede fago esta reportaxe”.

“Estes panadeiros son panadeiros do pobo, que elaboran, que cocen o pan para o pobo”

A seguir co relato, Díez de Isla afonda no bulicio interno e militante dunha Casa do Pobo que tiña para el aspecto exterior de fábrica. Lembráballe, escribía, “ás fábricas e laboratorios de produtos químicos de construción grácil, que o viaxeiro ao saír de Barcelona contempla diseminados polas beiras da estrada” para á vez subliñar con orgullo que o edificio sindical víase coroado por unha peza escultórica en pedra “obra de intelixentes canteiros da nosa terra” que recolle a tallada imaxe de Karl Marx xunto ao seu principal mandado: “Proletarios de todos os países, xuntádevos!”. No texto de Díez de Isla tamén se expresan os ritmos e sons diarios de reunións, xuntas e asembleas que alí se vivían, e os usos dunha biblioteca onde “o lector mozo, pide a Marx, Kropotkine, Rousseau ou Proudhon”. Reflicte todas os labores de ensino e formación, o teatro sindical, a fábrica de pan —“estes panadeiros son panadeiros do pobo, que elaboran, que cocen o pan para o pobo”— a cooperativa socialista de consumo que alí tiña sede e a ausencia, por el celebrada, “do infernal jazz-band dos correlixionarios que xogan ao dominó no café”. Especiais notas, loas, tamén adxectivos, adicaralles aos homes que por eses días dirixían e eran alma intelectual e política da casa maior dos obreiros vigueses. Heraclio Botana e Ramón González Brunet, os dous fusilados en 1936 pola mesma casta militar que encarcerara (pouco tempo) a Díez de Isla.

Que foi de Díez de Isla?

A publicación de tan contundente e comprometido artigo ten como consecuencia que o noso xornalista abandone El Pueblo Gallego. Cinco días despois do artigo para o 1º de maio xa forma parte da redaccíon do Galicia, outro dos diarios de Vigo. Alí chega para cubrir a vacante de Rafael Dieste e en días nos que Castelao ocupaba a súa primeira plana con caricaturas e debuxos. No xusto momento deste cambio tamén transcende, con cruzamento de acusacións, unha agre polémica co seu antigo xornal por se sentir o xornalista desamparado cando foi preso dos militares polo seu antigo director. Polémica que non evitou que en poucos meses Díez de Isla entrara a formar parte dunha activa directiva da Asociación da Prensa de Vigo cun programa social no que se incluían servizos médicos e farmacéuticos aos seus adheridos e a compartir xunta con Avelino R. Elias, Manuel Lustres Rivas e o fotógrafo Luís Casado, os tres igualmente perseguidos, exiliados ou, simplemente, mortos no 36.

Polo camiño do xornalismo e vivencias de Díez de Isla a súa amizade cos pintores Imeldo Corral e Juan Luis, o trato con Xoán Xesús González e Carlos Maside, unha critica amable á modernista á obra literaria de Manuel Fuentes Jorge e emocionadas páxinas dedicadas á actriz italiana Mimi Aguglia, de xira en Galicia en 1925, e coa que Díez de Isla xa compartira teatro en Barcelona cando representara a Marianela de Galdós. Novas reportaxes como a que lle adica ao naufraxio no mar de Corrubedo dos aeronautas belgas Alexandre Veenstra e Philipe Quersin e, xa en 1926, converterse en distribuidor para Galicia e León de filmes documentais sobre o comandante Ramón Franco e o raid atlántico do Plus Ultra. Mais o caso é que certo día de 1927, cando xa sen problemas retornara á disciplina de El Pueblo Gallego, este xornal informa que o seu redactor José Díez de Isla estaba enfermo. Nada grave, se dicía, pero a efectos de que non empeorase o seu doente estado, os médicos aconsellaban a súa marcha a Madrid na procura dun clima máis doado. Era o mes de febreiro e en maio o seus compañeiros vense na obriga de informar do súbito falecemento do xornalista en plena xuventude. Fráxil na súa saúde acollérao en Madrid o empresario cinematográfico vigués Antonio Méndez Laserna. Foi na súa mansión da rúa de Santa Isabel onde morreu o mozo e frustrado escritor obreirista. O telégrafo transmitiu a noticia e os xornais recolleron a desaparición de Díez de Isla non sen esquecer o seu paso polo cárcere e destacar a “imaxinación portentosa” que portaba para o futuro. Foi soterrado no madrileño cemiterio do Este e a súa memoria perdeuse durante décadas.