Eses envexosos críticos

PEQUENAS REFLEXIÓNS A PARTIR DE ORWELL (2)

Xesús González Gómez.

É ADECUADO ESCRIBIR CRÍTICAS NEGATIVAS?

En xeral, considérase que unha crítica negativa é tempo perdido, que só cómpre falar de libros que pagan a pena. Esta idea, ben que produce unha boa conciencia, agacha dous comportamentos: a covardía dun mundo intelectual que prefire evitar os problemas, un mundo no que só se arrisca un se pode esperar un beneficio, un mundo no que falar ben reporta moito, falar mal, nada; e o rexeitamento a atacar unha obra cultural, sexa cal for a súa calidade, xa que é algo a protexer en tanto obxecto cultural.

Falar só de libros bos parece boa cousa, unha actitude razoábel. Mais que credibilidade pode ter unha crítica se se confunde cunha loanza universal? Toda paixón ten os seus furores. Pódese falar de literatura sen furor –sen paixón xa se sabe que é imposíbel–? Poida que si, non o vou negar. Mais entón non se sente amor pola literatura senón afecto. Como o que se pode ter por aquel vello parente que coñecemos unha vez, cando nenos, que morreu alá lonxe, en Nova Zelandia, sen que volvésemos a velo nunca máis. Por outra parte, non é verdade que a loanza unánime deita un cheiro que alcatrea a cemiterio?

Sobre o segundo comportamento, haberá que lembrar que só se protexe as especies en extinción? Se a poesía galega –a literatura galega en xeral (a súa produción, a súa recepción, é outro cantar)– están en vías de extinción, que avisen: non dubidaremos en protexela. En declarala patrimonio universal do que sexa. Mais que non nos confundan.

Claro que sempre hai elementos disgregadores, asociais, que desde a súa torreta –non de marfil, precisamente, non teñen tantos cartos para iso, infelizmente– achan que se ben unha literatura sen conflitos pode parecer viva, o que se remexe aínda son os borboriños dos intereses persoais, das estratexias… proxectados sobre un cadáver.

E a que veñen estas tontas liñas? Pois por dubidar se escribir ou non o que tiña pensado do libro de poemas editado por Positivas e autoría de Xulio Cid Neira, Gasumelo, no que o autor, con voz indignada, adoita ceibar versos nos que as palabras parecen tropezar unhas con outras; como que ideoloxicamente talvez esteamos de acordo, quizais… pero…

Xa vai case para 13 anos que estas liñas se publicaron na defunta A Nosa Terra (nº 1143, 23-29 setembro 2004). A verdade é que, acho, o panorama pouco cambiou; talvez se endureceu, no sentido de que a crise en que estamos mergullados fixo que aparecesen aínda máis obras mestras por mes, cando non por semana, en vista ás recensións que maioritariamente se publican no país. Recensións en que mesmo o/a comentarista, ao final do seu escrito, nos avisa de que a novela (o libro) que acaba de comentar é unha marabilla, e que o autor está a escribir outro que vai facer tremer as setes columnas que sosteñen, ou sostiveron noutrora, o ceo.

Perante tal panorama non é estraño que cando alguén non comunga diariamente, nin mesmo o fai os primeiros venres de mes, nin os domingos e festivos de gardar; e mesmo, pecadento/a el/a, pasa por altos os venres da coresma, os gardiáns (ou as gardiás) do dogma, dogma do que ao mesmo tempo son sustentadore/as, clamen “Herexía!” Máis o problema non é que clamen herexía, senón que descualifiquen a/o pecadento/a mediante argumentos de tipo, digamos, psico-social.

Toda declaración disidente, todo desacordo co consenso, é o testemuño dunha frustración persoal, dun sentimento de fracaso, do resentimento e, por tanto, da envexa. Ao alcumar a disidencia desta maneira, o debate é asfixiado mediante un psicoloxismo descualificador. Compréndese que un autor, mellor que exporse a unha interpretación tan vulgar, prefira calar ou, simplemente, aprobar. Para que publicar unha análise que vai ser tomada como a expresión dalgunha mesquiña necesidade psicolóxica?…

Alguén pode pensar, por moi “antipiñeirista” que sexa, que cando Ramón Piñeiro (no número 24 de Grial, abril-maio-xuño 1969) escangallou o libro (?) de Xesús Alonso Montero, Realismo y conciencia crítica en la literatura galega, o fixo para se facer notar, porque era un fracasado, porque estaba resentido? Pode alguén pensar que cando Karl Marx escribiu Miseria da filosofía, houbo alguén que xulgase que o que quería aquel irreverente mozo alemán era ocupar o lugar de Pierre J. Proudhon e así encher o baleiro que lle deixara a súa frustración? E mais aínda, pódese sequera imaxinar que cando Jean-Jacques (Rousseau, claro) lanzou nos seus dous discursos a incerteza sobre o ideal de progreso en que se fundaba a Ilustración, algún dos numerosos inimigos que se creou xulgou que o xenebrino, simplemente, estaba a montar unha campaña de promoción a contrapelo e de paso mostrar ao público o seu grande resentimento? Cando no franquismo había en cada pequena vila un pequeno número de opositores que, periodicamente, visitaban o “cuartelillo”, algún dos seus concidadáns pensou que o facían para se singularizaren? Malia todo, empurrada por esa incongruencia que noutrora se chamaba “conviccións”, hai xente que decide continuar adiante, mesmo comprendendo anticipadamente que lle farán un proceso de intención psicolóxica. Ora, un bo medio para ficar centrado en si mesmo fronte á mentira é lembrarse de que cando outros menten sobre vós, é del que fala sen sabelo.

Que testemuñan, que confesan, xa que logo, aqueles que teñen como primeiro reflexo ver no espírito crítico só un interese persoal frustrado? Testemuñan, confesan, que teñen como primeiro valor o interese persoal non frustrado, dito doutra maneira: o éxito.

Así, cando a primeira pregunta que se fai alguén é: que interese se pode ter en criticar? É que ese alguén ten o interese como horizonte moral. Certamente, todo o mundo o sabe e é profecía, os homes sempre estiveron poderosamente motivados polo interese, até nas súas virtuosas indignacións, e a psicanálise da revolta perfeccionouse moito nos nosos tempos; mais mesmo así, algúns homes (e mulleres, sexamos politicamente correctos) eluden en certos momentos o interese. A Historia (con maiúscula) entregounos algúns testemuños nada desprezábeis, seméllame, e testemuñará aínda máis, véntoo. Que hoxe en día o interese apareza en primeiro lugar nos debates sobre a produción contemporánea, revela, xa que logo, unha curiosa permeabilidade a respecto dos valores ambientais. Permeabilidade moito maior que noutros períodos porque é de primeiro grao. Até tal punto que para algúns é simplemente inimaxinábel que se poida ter unha convicción xusta e expresala, por convicción, custe o que custar no plano do interese persoal. “Iso agacha algo…”, óese rumiar á menor expresión dunha convicción. Se semella até tal punto incongruente, é que hai, para as mentalidades ambientes, algo de estraño na expresión. Por que? Estes últimos anos moitos viviron coa ilusión ideolóxica da fin das ideoloxías e da desaparición momentánea das perspectivas históricas; ora, a ética da convicción estima, senón que haxa perspectivas, cando menos que a vida existe fóra da súa propia, e que alén do breve bulicio do eu hai algo que prima sobre o interese persoal.

Ademais, no seo da produción cultural todo o mundo é sospeitoso de abrir a boca por interese porque todo o mundo é por necesidade parte interesada, tanto a nivel da creación (artistas e autores) como a nivel da recepción (os críticos de arte e os críticos literarios) e o da produción (editores, librarías, galerías, museos). Conclusión: todo o mundo ten algún interese neste eido, todo o mundo ten interese en calar. O terreo é, xa que logo, particularmente favorábel á mentalidade de cuadrilla, que pode imporse ou intimidar a todos os niveis, mesmo aos escritores obrigados (ou felices) a se someteren a un corporativismo estreito. Os escritores, no entanto, non se porán a falar da literatura que se publica, exporíanse a criticar os seus colegas… Desta maneira, moitos escritores desertaron do debate literario porque implica rigor, discriminación, por tanto, risco, xa que logo. Este silencio dos escritores en materia de crítica literaria vén de lonxe na historia literaria galega. Ou quizais non.

Nestes momentos, en que se pode dicir todo dun político, dunha ideoloxía, sobre determinada información económica (recoñezo que máis difícil é poder dicir publicamente todo o que se pensa sobre o poder xudicial), xa non se pode emitir un xuízo argumentado sobre determinado valor (?) da literatura ou das artes contemporáneas sen que o emisor dese xuízo se vexa alcumado de envexoso, frustrado, resentido e engadan vostedes todos os adxectivos que máis lles agraden; ou desagraden. Contraste espantoso: liberdade crítica por todas as partes, agás para o xuízo literario e artístico. De feito, neste eido o consenso reina, en aparencia. Et pour cause: calquera que saia del saberá que está só, pois todo o mundo ten medo (ou intereses). E sabe, anticipadamente, que o seu xuízo será revirado, desnaturalizado, sistematicamente falsificado pola lóxica mentirana da mala fe á que espontaneamente recorre todo poder que se coida por riba da crítica. Todo isto, evidentemente, acontece nunha calma total, sen pegadas: nada a ver co disidente ao que se lle rompían as costelas nun soto, mais pola súa estratexia retórica a vindicta lembra a ideoloxía que se considera única. Até tal punto que a actualidade literaria semella arbitrada como se dun lado houbese o que é ideoloxicamente correcto e do outro o que non o é.

Evidentemente, non é cuestión de ceder á intimidación, á autocensura. Simplemente, cómpre sabermos que a maior parte da xente, aquí como noutros eidos da sociedade, prefire ceder, ás máis das veces mesmo sen sabelo e co máis perfecto aspecto de estar liberado. Porque, unha vez saído da trincheira, van terse poucos amigos.