Falsos, falsarios, mistificacións, curiosidades… (e II)

Xesús González Gómez.

Se, como diciamos na anterior entrega, o canular de Claude Bonnefoy, Ronceraille non tivo consecuencias, ás veces estas brincadeiras coan e os críticos e historiadores da literatura caen (caemos) na trampa (sic). Continuando co «hexágono», é dicir, la France, en 1999, na popular colección «Mille et une nuits», da Librairie Arthème Fayard, apareceu un libriño (o prezo era daquela exactamente 10 francos, 1,52 euros) titulado La vie sexuelle d’Emmanuel Kant, de Jean-Baptiste Botul, presentado, traducido e anotado por Frédéric Pagès, traducido ao francés porque aínda que o autor, do que pouca cousa se sabía, fose desta nacionalidade, o libro constaba de cinco conferencias que ditara Botul no Paraguai, en 1946. Pouco despois, o «gran» filósofo galo Bernard Henri-Lévy, nun dos seus traballiños, afirmou, baseándose na lectura deste libriño, que Kant foi un «espírito descarnado» cuxo sistema de pensamento buscaba unicamente reprimir paixóns carnais e non solucionar problemas teoréticos. Dende as páxinas de Le Nouvel Observateur, o historiador Pierre Vidal-Naquet moqueouse longo e tendido de BHL, que contestou airado, afirmando que tiraba o sombreiro diante do autor do libriño (o xornalista de Le Canard enchainé Frédéric Pagès) porque daba unha figura de Kant «máis real ca a real». Pagès escribiu outro libro provocador (sic): Landru, precursor do feminismo. correspondencia inédita, entre o asasino e mais Jean-Baptiste Botul.

No que respecta á literatura española, por exemplo, durante anos déronse como poemas de Bécquer uns que non eran da súa autoría, senón unha broma dun escritor sevillano: Hernando Garrido explícao moi ben en De falsos, falsarios y otras apostillas sobre Patrimonio histórico-artistico. A novela de Max Aub, Jusep Torres Campalans foi recibida por moitos críticos como a biografía dun pintor realmente existente: véxase un exemplo moi achegado a nós, xa que apareceu en Hoja del lunes, da Coruña, en 1965 (por outra parte, debeu ser das primeiras veces que na prensa non especializada se falaba en España de tal libro). Por aí, é dicir, polas librarías e bibliotecas corre unha tradución de A metamorfose, de Kakfa, que lla apoñen a Jorge Luis Borges –o desaparecido Círculo de lectores fixo unha edición case que de luxo desta tradución que, claro, lla apuñan ao arxentino, con deseños de José Hernández e un comentario de Nabokov. En realidade, a tradución esta aparecera en dous números da Revista de Occidente alá polo 1925; tradución que logo, con outros relatos de Kakfa, a mesma editorial publicou en libro en 1945, e republicou nos anos 1960 Alianza Editorial na súa colección de peto. En realidade non se sabe de quen é a versión castelá deste relato de Kafka, aínda que algún especialista apunta o nome de Margarita Nelken. Que durante moito tempo se lle apuxese esta tradución a Borges foi debido a que a bonaerense Editorial Losada publicou esta tradución española con outros relatos de Kafka, estes si traducidos polo arxentino, e os comentaristas tomaron a parte polo todo. Unha das colección de clásicos con máis prestixio en Francia é La Pléiade, que nos anos 1930 era unha editorial que acabou comprando Gallimard. O dono da tal editorial, Jacques Schifrin, era xudeu e cando as leis contra estes do goberno do mariscal Pétain, foi despedido, pero logrou escapar coa familia aos Estados Unidos^[1]. A colección, como dixemos, goza dun merecido prestixio, pero as primeiras edicións de certos autores (poetas) do XIX francés realizadas por Pascal Pia, para a súa reedición deberon de ser revisadas, xa que moitos dos poemas «inéditos» de tales autores que «descubriu» Pia eran en realidade obra súa.

Nesta mesma web, quen isto asina comentou algúns libros que nunca existiron. A práctica de comentar libros nunca escritos vén de lonxe. En 1943, no número dobre 37-38 da revista falanxista Escorial, número que leva como título «Ojeada al 1943 y pronósticos para el año 1944», a carón de poemas de Luis Felipe Vivanco, Luis Rosales, Gerardo Diego, Manuel Machado, Leopoldo Panero, José María Alfaro ou Agustín de Foxá, aparecen escritos diversos de Eugenio d’Ors, Camón Aznar, Juan Antonio Zunzunegui, José Antonio Maravall, Ledesma Miranda, Mourlane Michelena, etc., é dicir, a plana maior dos literatos franco-falanxistas, coméntanse diversas obras que nunca existiron. Velaí título e autor da obra e nome do seu comentarista: El Carillón y la Pavana de estrellas, de Adriano del Valle, comentada por Pedro Mourlane Michelena; Palissy y la Cúpula, de Eugenio d’Ors, comentada por Gerardo Diego; Las sorpresas del Pirineo, de Pío Baroja, comentada por Juan Aparicio; Codorniz del silencio, de Gerardo Diego, comentada por Luis Rosales; Obras completas, de Eugenio Montes, comentadas por Salvador Lissarrague –Lissarrague, galego de nación, está considerado un falanxista orteguiano; na súa recensión das obras de Montes, pódese ler: «Lamentamos que Eugenio Montes haya excluído de sus obras completas la producción en gallego, publicada casi toda en la revista orensana Nós. Permitámonos lanzar desde aquí la iniciativa de que se edite toda ella en encuadernación de lujo como homenaje nacional al glorioso escritor con motivo de las bodas de oro de la fecha memorable de su discurso de Ingreso en la Real Academia Española»^[2]–; El Inmóvil, de Azorín, comentada por José María Alfaro; Ars Longa, de Manuel Machado, comentada por Alfonso Moreno, que máis que comentar –sic– o libro de poemas deste Machado, coñecido en tempos do franquismo como Machado el Malo, por oposición ao bo, que sería seu irmán Antonio, limítase a argallar dous poemas teoricamente escritos por polo autor de Alma; Vida íntima de algunos pescados, de Josep Pla, comentada por José María Sánchez-Silva; Yo, corresponsal de guerra, de Ramón Gómez de la Serna, comentada por Samuel Ros; Adivinación estirpal del Lazarillo, de Ernesto Giménez Caballero, comentada por Manuel Muñoz Cortés; Prolegómenos a una crítica de la razón vital, de José Ortega y Gasset, comentada por Luis Felipe Vivanco, así como un comentario de Antonio Marichalar sobre «Una novela nonnata de R. Sánchez Mazas», novela da que nunca cita o título.

En 1966 (?), ou por eses anos, apareceu un libro, considerado clandestino, xa que non ten nin nome de autor, nin consta editorial nin pé de imprenta. Titulábase Los nuevos liberales. Florilegio de un ideario político. Un solto, de cor vermella, avisaba o lector: «¡¡Muy importante!! En la edición de este libro se han “omitido por olvido” esos pequeños trámites burocráticos-dictatoriales que nuestros lectores conocen sobradamente.// Por ello, amigo lector, trátalo con cuidado y discreción, difundiéndolo, sí, pero atinadamente, en favor de quien así ha “osado” publicar  un pequeño librito, contando algunas verdades.// Gracias anticipadas.» Quen escribía este libro? No prólogo, «Aviso para navegantes», ao inicio, despois de avisar que nos últimos trinta anos os españois padecemos moitos atrancos e restricións das nosas liberdades, quizais porque cando as houbo non soubemos facer bo uso delas, «pero esto no tiene excesiva importancia práctica: lo esencial es que los auténticos liberales españoles las hemos pasado moradas durante unos largos años que, para muchos, equivalen a nuestra vida adulta». Moi liberais non podían ser os redactores deste «pequeño librito», xa que para o liberal decimonónico, é dicir, para o auténtico liberal-revolucionario, non existían as liberdades senón, simplemente, a liberdade. Mais vaiamos ao libro. De que trata? Simplemente, un recordatorio dos ex-falanxistas que romperan (?) co réxime e agora pasaban por liberais e, a maioría deles, militaban no Congreso para a Liberdade da Cultura. Digamos os seus nomes: Dioniso Ridruejo, Pedro Laín Entralgo, Santiago Montero Díaz, José Luis López Aranguren, José Antonio Maravall e Antonio Tovar. É dicir, a sección nazi –ou pro-nazi– da Falange^[3], que algúns bébedos nomean desde hai anos como “falanxistas liberais”, un oxímoro semellante a «intelixencia militar», «Pensamiento Navarro», segundo din que dicía Baroja do órgano dos carlistas, ou «xustiza española». No libro reprodúcense treitos de discursos, artigos ou conferencias destes próceres do falanxismo: os seus textos meten medo. Tamén se reproducen unha serie de fotos moi interesantes e facsímiles dalgúns dos artigos. De Ridruejo reprodúcense poemas como «Franco, padre de la paz en armas…», artigos como «El 18 de julio, limpia violencia nacional», «La guerra, necesidad inesquivable» ou o poema a Benito Mussolini. De Laín Entralgo: «Un movimiento totalitario, disciplinado al Caudillo», «Mussolini, Hitler y el falangismo», «Nacionalsindicalismo igual a patriotismo»; de Montero Díaz. «Al imperio, por la represión y la guerra», «Los idiomas regionales», «Proscribamos de las aulas al profesor escéptico»; de Aranguren: «La falsa libertad del demócrata», «De la democracia a la demagogia», «Paternalismo político». De José Antonio Maravall: «Franco como caudillo», «José Antonio, dictadura y revolución nacional», «Eliminar la lucha de clases», «Hay que aceptar una libertad dirigida»; e de Antonio Tovar (o máis nazi de todos): «La serenidad de Franco», «La universidad para el Caudillo», «Victoria y cultura», «Fascismo o comunismo, única alternativa». Estes son unha mostra dalgúns dos títulos: reprodúcense máis, así como, xa se dixo, o aparato iconográfico. Quen escribiu, quen montou este libro?: todos os estudosos dirixen os seus dardos a un nome: Manuel Fraga Iribarne, que xa montara (esta vez con menos cantidade de medios, a base de fotocopias) unha cousa titulada La marsellesa de los borrachos, contra o editor italiano Einaudi, que publicara en 1962 os Canti de la nuova resistenza spagnola (1939-1961)^[4], de S. Liberovici e M. L. Straniero. A campaña na prensa española contra Einaudi foi brutal, e o Ministerio de Información e Turismo usou da chantaxe para que moito editores e escritores escribisen contra Einaudi. Sobre a campaña argallada por Fraga, Gustavo Luca publicou un excelente escrito no número 877, do 8 de abril do 1999, d’A Nosa Terra.

Na nosa literatura estas brincadeiras só funcionaron cando as fixo Álvaro Cunqueiro. Quen isto asina publicou unha antoloxía de traducións de poetas de diversos idiomas realizadas polo mindoniense: introducín dous poetas que nunca existiron. O noso escritor publicou nas páxinas de Faro de Vigo a tradución de 50 poemas de 42 poetas dos que nada se sabe, só o nome (e ás veces o título dalgún libro seu): todo invención do mindoniense. Véxase Cunqueiro XL. Escolma conmemorativa, de poesía anosada por Álvaro Cunqueiro co adaxo do seu cuadraxésimo cabodano, selección de poemas a cargo de Henrique Costas, que lles pon un prólogo informativo (Vigo, Servizo de Publicacións da Universidade de Vigo, 2021, edición non venal).

En 1953, Xosé María Álvarez Blázquez deu ao prelo na súa editorial (Monterrei) un Cancioneiro de Monfero, unha escolma de cantigas medievais que viña revolucionar as bases da nosa literatura medieval. A piada ou brincadeira din que callou e que na trampa caeron investigadores importantes da nosa lírica medieval.

Nos anos 1960, por Galicia, entre os seus poetas e escritores, circulaban unha serie de poemas de escarnio e maldicir dos que se non se sabía a súa autoría, dela se sospeitaba: o maior sospeitoso –e en realidade autor deses poemas– era o recentemente finado Arcadio López Casanova (véxase Basilio Losada/Ramón Piñeiro, Do sentimento á conciencia de Galicia. Correspondencia (1961-1984), Vigo, Editorial Galaxia, 2009, edición María Xesús Lama e Helena González Fernández). Poemas estes que o mellor que se pode facer con eles e gardalos e non falar deles: a altura moral do seu autor queda por debaixo de cero.

En fin, outro día, cando pasen as calores, talvez falemos dunha serie de escritores galegos (galegos de nación) que usaron infinidade de pseudónimos e escribiron de todo e sobre todo. Por exemplo, un deles, que non sabía, como quen di, nin o nome das pezas do xadrez, escribiu, con pseudónimo, claro, un Primer libro de ajedrez.

^[1] Undos seus fillos,André, continuou nos USA co labor de editor. Foi autor de libros interesantes sobre o mundo do libro, sendo o máis coñecido deles A edición sen editores.

^[2] Montes leu o seu discurso de ingreso na Real Academia Española, El romanticismo de los clásicos, o 22 de xaneiro de 1978.

^[3] Sección nazi da Falange cuxo órgano máis importante foi a mencionada revista Escorial. Para saber desta revista e a ideoloxía que a atravesaba, son indispensábeis tres traballos: Eduardo Iáñez, No parar de conquistar. propaganda y política cultural falangista: el grupo Escorial (1936-1986), Somonte-Cenero, Ediciones Trea, 2011; Julio Rodríguez Puértolas, Literatura fascista española, Tres Cantos, Ediciones Akal, 2008, dous volumes (esta é unha edición revisada e corrixida da primeira edición, aparecida en 1987, que ía acompañada dun segundo volume que é unha antoloxía de escritos do fascismo español; antoloxía indispensábel; e o apartado dedicado a «Escorial, arma y vehículo de la revolución española», dentro do capítulo «Misión del intelectual fascista: construir un estado totalitario para realizar la unidad de la patria al servicio de un destino universal», de Santos Julià, incluído en Historia de las dos Españas, Madrid, Taurus, 2006, p. 333-353; estes tres traballos destrúen, dunha vez por todas a lenda do «falanxismo liberal» iniciada por José Carlos Mainer e «jaleada» por elementos como Jordi Gracia, Andrés Trapiello e outros portentos, xa que estes estudosos demostrar que de liberais nada: nazis.

^[4] Neste volume hai unha «canción» en galego –reprodúcese a partitura– cuxa letra é de Celso Emilio Ferreiro. Trátase do poema «Santo Cristo de Fisterre», recollido en Celso Emilio Ferreiro, Poesía galega completa, Vigo, Edicións Xerais, 2004, edición de Ramón Nicolás, p. 714, que corrixe a errata introducida na versión italiana (e na francesa) «que o vento libre reponse / na porta de cada casa», cambiando o reponse por repouse. Como curiosidade, entregamos a versión francesa deste poema celsoemilioferreriano:

«Depuis que Franco et la Phalange / ont enchainé l’Espagne / nous sommes un peuple d’ilotes (d’esclaves) qui nous retrouvons sans patrie./ Ay, la, la. Ay la, la. / Ay la la la la/ la (bis).

Ma mère, ma petite mère, / Ici je ne peux pas vivre / Il y a tant de cures et de frères / qu’il n’y pas de place pour moi.

Saint Christ de Fisterre / saint à la barbe dorée /aide-moi à passer / la nuit noire d’Espagne.

Quand arrivera le jour / oú nous verrons notre patrie libre / et oú le vent libre reposera / à la porte de chaque maison.

Chansons de la nouvelle resistencia espagnole, recueillies par S. Liberovici et M. L. Stranieiro, París, François Maspero éditeur, 1963, p. 98 (non se consigna nome de tradutor ou tradutores).