‘Galaicofobia’, poucas novidades e demasiados tópicos

César Lorenzo Gil.

Galaicofobia, de Alexandre Peres Vigo, é un ensaio do subxénero didáctico lixeiro. É dicir, os seus obxectivos son explicativos e pedagóxicos e a súa estrutura baséase por completo nas aseveracións do seu autor, sen que exista un aparato crítico de notas (nin sequera para contextualizar as moitas citas que se inclúen nas súas referencias completas). Conta, iso si, cunha ampla bibliografía.

Esa misión didáctica do ensaio aparece xa na primeira páxina do limiar, cando Peres Vigo alude a que, durante unha clase de 3.º da ESO unha alumna lle preguntou: “Profesor, por que nos odian tanto?”. Como o autor non dá máis contexto para unha pregunta tan directa e intensa, non sabemos se a curiosidade da moza xurdiu dalgún comentario do propio docente, dalgunha experiencia dela ou doutro feito, dabondo grave como para provocar tal cuestión: “Por que nos odian tanto?” Quen odia, a quen? É evidente, xa antes de ler tan sequera o resto do libro, que o obxecto do odio somos (o plural inclusivo é importante en libros coma este) os galegos e que os suxeitos desa galaicofobia son, evidentemente, os españois, herdeiros dos casteláns, que levan odiando os galegos como mínimo mil anos.

Velaquí unha das primeiras conclusións deste libro, que en xeral non achega grandes novidades históricas ou sociolóxicas para acometer esta suposta galaicofobia con ollos distintos a unha sucesión de tópicos ben falaces ben faltos de argumentación. En resumidas contas, podemos afirmar que Peres Vigo acerta só cando actualiza certas conclusións xa expostas en traballos anteriores e só renova vellos preconceptos sobre o relacionamento entre galegos e casteláns que ben patinan no seu fundamento histórico, ben caen na caricatura.

A galaicofobia, tal e como a define o propio autor, cínxese case en exclusiva á visión que algúns escritores do Século de Ouro da literatura castelá (s. XVI e XVII) tiñan sobre os tipos galegos. Este “odio aos galegos” resúmese, polo tanto, na expresión literaria de media ducia de autores, en textos as máis das veces descontextualizados, pero sobre todo nun momento no que, tal e como recoñece o propio Peres Vigo, estaba a configurarse un imperio global, diverso, multiétnico e multilingüístico baixo unha ideoloxía unitarista cuxa hexemonía pretendía fixarse en Castela e en idioma castelán. Polo tanto, esa galaicofobia da Idade Moderna non era un caso illado e, como tan ben acepta o autor, tiña moita relación cos procesos de expulsión e represión das minorías relixiosas (mouriscos e xudeus), o conflito con Portugal que desembocou na súa Guerra de Restauración (1640-1688) e na cultura imperialista hispana, que provocou que o Imperio dos Habsburgo mantivese sempre algunha guerra activa durante 150 anos. Ademais, esa galaicofobia tiña tamén moito a ver co discurso contra as elites, presente en todos os procesos de odio social ao longo da historia, pois unha gran parte da nobreza cortesá de Castela en todas esas décadas tiña a súa orixe en territorio galaico.

O libro está estruturado por períodos históricos e é no relacionamento que o libro fai entre eventos históricos e suposto desenvolvemento desa galaicofobia onde fai máis augas. A obra segue as teorías nacionalistas de análise da Idade Media iniciadas con grande éxito e acerto por Anselmo López Carreira, mais non coa súa visión científica e rigorosa, senón baixo os paradigmas exaltados, presentistas e falaces dalgúns pésimos epígonos.

O primeiro punto cego desta teoría historicista do conflito secular entre Galicia e Castela reside na propia evolución de ambos reinos. O reino de León e Galicia disólvese no de Castela e Toledo no 1230. Por suposto que con tensións e conflito, pero en xeral dunha maneira plácida. Primeiro porque o contexto sucesorio e a ideoloxía das elites daquel momento facían imposible a continuidade da independencia. Segundo porque aquela independencia era en verdade unha anomalía provocada pola decisión de Afonso VII de partir a herdanza dos seus territorios pola metade. O que hoxe son Galicia e Castela tiveron un soberano común durante bastante máis tempo do que estiveron separadas. Ademais, a integración nesa Coroa de Castela, tal e como recoñece o propio autor, non evitou que a literatura galega vivise unha época de esplendor nin que o galego fose lingua vehicular xusto cando o romance substituíu o latín na escrita. Castela, nos séculos XIII e gran parte do XIV non foi unha “potencia opresora”, senón cabeza dun proxecto que as elites (e hai que lembrar que naquel tempo non había outro axente político ca as elites) fixeron seu e do que se beneficiaron amplamente, tanto na consolidación de privilexios antergos (o Voto de Santiago, por exemplo) como novos: a conquista de Andalucía.

Con certeza, a guerra civil entre os medio irmáns Pedro I e Henrique de Trastámara (futuro Henrique II), a mediados do século XIV, supuxo un gran trauma nese relacionamento. Pero outra vez non se produce unha ruptura territorial ou institucional (Galicia non tiña Cortes nin consello ou asemblea ningunha que puidese colidir con outro poder). O que provocou a fenda entre a nova dinastía dos Trastámara e Galicia foi, simplemente, que as elites galegas (e tamén leonesas en parte) estaban dirixidas por un superpoder: os Castro. E esa liñaxe, próxima á monarquía desde o punto de vista familiar, militar e socioeconómico, apoiou a figura perdedora, o lexitimismo de Pedro, que morreu no 1369. Cando o seu gran valedor Fernán Ruíz de Castro tamén perde na batalla de Porto de Bois no 1371 remata por completo a resistencia. Pero esa resistencia, insisto, non é a resistencia galega, é unha resistencia tan castelá coma a trastamarista, con todos os matices.

Por suposto que tras a morte de Pedro, é o rei de Portugal, Fernando, o que intenta aproveitar a situación para apropiarse do Reino de Galicia e incorporalo ao seu. E é evidente que está moi influído nese momento por nobres galegos (entre eles, os Castro), pero nese período non se produce un intento independentista en ningún momento, senón un xogo xeopolítico a nivel europeo, provocado, non só pola guerra entre os irmáns Pedro e Henrique, senón fundamentalmente pola guerra dos Cen Anos entre Francia e Inglaterra. Afirmar, como se afirma neste libro, que Galicia entra na avinza con Portugal e Inglaterra é unha fantasía. Inglaterra, que xa apoiara a Pedro en vida, intervén na Península para restituír ese lexitimismo. Principalmente porque o John de Gante, o duque de Lancaster, estaba casado cunha filla de Pedro I e quería reclamar os dereitos sucesorios da súa dona. Que Lancaster invada Galicia no 1386 non ten nada a ver con calquera caste de irredentismo, senón todo o contrario. E é evidente que optou por atacar desde Galicia por dous motivos bastante lóxicos. Xa antes o seu irmán intentara atinxir Castela desde o centro de Portugal e fracasara, ao tempo que reforzara as defensas de Henrique II de Trastámara. Ademais, o pouso dos Castro e a súa rede clientelar no Reino de Galicia favorecía tomar o reino como cabeza de ponte. Pero o obxectivo non era “independizar” Galicia, de feito puido facelo, xa que dominou non sen traballos todo o territorio, senón, insisto, controlar por completo a Coroa de Castela. De feito, a misión de Lancaster foi exitosa á fin e ao cabo porque colocou dúas fillas nos tronos de Castela e Portugal, nada menos.

Esa visión “galeguista” anacrónica séguea o libro tamén na análise das revoltas irmandiñas e da guerra entre Isabel I e a súa sobriña Xoana, raíña consorte de Portugal. Nin no caso do levantamento antinobiliario nin por suposto na guerra contra os Reis Católicos buscaban os dirixentes emancipar Galicia ou revelarse contra a galaicofobia. Eses son debates doutras épocas que nada teñen a ver con aquel contexto. De feito, no propio libro revélanse certas contradicións. Nun momento afírmase que os Reis Católicos substituíron a burocracia local pola foránea en todos os ámbitos, pero pouco despois reprodúcese unha queixa do cabido de Compostela no 1597 porque o arcebispo San Clemente se valía de funcionarios que ignoraban a lingua galega. É dicir, esa “substitución” demorou cen anos e aínda así non conseguira os seus obxectivos.

O libro opta pola vía tremendista case sempre. Cando describe a situación do século XVIII, non dubida en afirmar que se pode chegar a relacionar certo sentimento anticastelán do cura de Fruíme (castellanofobia?) co nacemento da Xunta Suprema do Reino de Galicia, coma se tal institución nacese dunha insurrección contra a coroa borbónica e non contra a imposición do goberno títere napoleónico en Madrid. A reviravola dialéctica non queda aí, xa que sen saír do capítulo, o autor subliña que José Antonio Pose, crego e intelectual liberal, chegou a pedir a independencia de Galicia tras o retorno de Fernando VIII e ao eco do movemento de liberación das colonias americanas. Algo certo, pero evidentemente pouco relevante tendo en conta que no período absolutista houbo varios pronunciamentos (o máis famoso é o de Porlier) e en ningún deles brillaría ese factor galeguista até décadas máis tarde, concretamente na Revolución do 1846.

No plano sociolóxico que explique esa galaicofobia como odio concreto e singular, este libro non dá ningunha idea nova. Á parte de que calquera odio ao diferente forma parte dos procesos de centralismo e unificación, tanto en España coma en Francia e que o desprezo polos galegos tamén se entronca na aporofobia xeneralizada polo aumento da emigración, a competencia entre as clases proletarias de diferentes orixes e a estratexia de capitalizar desde Madrid todas as oportunidades de progreso e enriquecemento derivados da modernidade, hai outro elemento que xustifique a tese central do libro?

É evidente que durante a historia houbo tópicos sobre galegos e que moitos seguen en pé. Que moitos teñen que ver cunha historia de veciñanza e proximidade/distancia entre dous pobos que tiveron que medrar xuntos, pero desiguais en moitos momentos. Que bastantes deses preconceptos naceron dos propios galegos, que seguen a ser hoxe inimigos da súa propia identidade porque entenderon que “ser galegos” é unha pexa, non só fóra do país, senón tamén dentro. Que o discurso do agravio e a aldraxe son motores eficaces para os procesos de empoderamento e activación nacional. Pero mediada a década do 2020 e en pleno rexurdimento do chauvinismo, cómpren ferramentas discursivas de máis calado para facerlles fronte ás simplificacións e medias verdades que nos inundan acotío. “Por que nos odian tanto?” recorda bastante a ese meme de “Ninguén nunca sufriu máis”.

♦ Galaicofobia, de Alexandre Peres Vigo, Galaxia, 2024. 190 páxinas. ♠22,95€