Gastar máis en cigarros ca en libros. Exemplos

PEQUENAS REFLEXIÓNS A PARTIR DE ORWELL (1)

Xesús González Gómez.

Hai uns meses, a editorial catalá Viena deu ao prelo unha selección de artigos de George Orwell: Llibres o cigarrets. O título vén dado polo o artigo que inicia o volume; volume que á parte deste recolle os seguintes artigos ou traballos do escritor inglés (traducimos do catalán): “Lembrazas dun libreiro”, “Confesións dun crítico literario”, “A destrución da literatura”, “O meu país a esquerda e dereita”, “Como morren os pobres”, “Aquel tempo de alegría!”, e “Por que escribo”.

“O meu país a esquerda a dereita”, “Como morren os pobres” e “Aquel tempo de alegría” son ou artigos ou reportaxes que, directamente e en principio, no teñen nada a ver co mundo literario: o primeiro deles é un artigo patriótico, no que Orwell avoga por un socialismo democrático que goberne a Gran Bretaña; nun momento dado escribe: “Só a revolución pode salvar Inglaterra, isto hai anos que é obvio, mais agora a revolución comezou e, se puidésemos impedir a invasión de Hitler, podería avanzar con bastante rapidez. No prazo de dous anos, talvez de un, se podemos aguantar, veremos cambios que sorprenderán os idiotas que non son capaces de veren nada. Atrévome a dicir que nos embornais de Londres correrá sangue. Moi ben, que corra se é necesario. Mais cando as milicias vermellas se aloxen no Ritz, aínda sentirei que a Inglaterra que me ensinaron a amar hai tanto tempo e por razóns tan diferentes persiste aínda”; o segundo, “Como morren os pobres”, fala dunha estadía nun hospital para pobres en París: é dunha ferocidade sen igual: os hospitais para pobres son lugares de morte. É curioso comparar o nacemento do hospital moderno co hospital dos anos 1920-1950, lugar para reclusión e curación das clases perigosas, que unha vez sandan se incorporan á forza de traballo[1]; e o terceiro son lembranzas, maiormente, da súa nenez e mocidade.

“Lembranzas dun libreiro” é un artigo no que o escritor lembra os seus tempos de dependente nunha libraría que vendía libros de segunda man, de ocasión e, mesmo, antigos. Polo que sei das librarías de vello, confeso que son féru delas e non hai semana que non visite unha ou dúas, o que conta Orwell, coas debidas diferenzas de espazo, tempo e lugar, é case de actualidade: hoxe, o libro de bibliófilo véndese, maiormente, por internet. Os visitantes das librarías de vello, a maioría, continúan a ser paranoicos e neuróticos (como a maioría dos libreiros desta “especialidade”), cando non meros curiosos que entrar nelas para pasaren o tempo (en Barcelona, por exemplo, cando ven entrar un posíbel cliente cunha “mochila” –os “mochileiros”–, os libreiros xa saben que non hai venda (no 99’99% dos casos): é un individuo á procura da ganga: unha primeira edición, por exemplo de García Lorca por cinco euros; ou, como vin cos meus propios ollos, despois de coller 10 libros, a 0,60 céntimos cada un, o presunto comprador pediu ao libreiro un “desconto”: a reacción deste último foi coller os libros e empurrar o “comprador” até a saída… mediando palabróns. Se non, non compra. Logo están os que van vender os seus libros: a maioría presentan libros que compraron co exemplar do xornal, ou lle agasallaron nun banco ou nunha caixa por meter x pesetas –desde a aparición do euro xa non se dá o caso– nun banco ou caixa determinados, pensando que vai equilibrar, con esas vendas, o seu orzamento anual: a súa sorpresa é cando ninguén llos quere: a maioría vaise indignada. Etc.

Mais para o que queremos plasmar nas seguintes liñas, prescindiremos destes tres artigos e centrarémonos, un pouco superficialmente, nos outros catro

*****************************************************************************************

Todos sabemos da mala prensa que goza o escritor inglés entre certa esquerda que aínda non se decatou, ou non quere decatarse, o que é peor, de que para que volva a nacer un potente movemento revolucionario hai, dunha vez por todos, que esquecer Outubro e facer a crítica implacábel –e tamén impecábel– do que foi a URSS e os outros países comunistas, incluídos, evidentemente, os que actualmente aínda se denominan –cinicamente algúns– comunistas: China, Corea do Norte, Vietnam, Laos (?) e Cuba (ao mellor queda algún outro, non o sei). E para crítica implacábel (e impecábel) os escritos de Orwell son, serán, de moita utilidade. Tampouco hai que esquecer aquilo que afirmou Kafka: só os movementos revolucionarios que renegan de todo o que aconteceu antes son os correctos[2] –por outra parte, esta afirmación de Kafka pode vincularse doadamente coas páxinas iniciais de O 18 Brumario de Louis Bonaparte, de Karl Marx, as páxinas que se inician coa famosa frase: “Hegel di nalgunha parte que todos os grandes feitos e personaxes da historia universal se producen, como se dixésemos, dúas veces” e que acaba coa non menos coñecida: “A revolución social do século XIX non pode tirar a súa poesía do pasado, senón soamente do futuro”, etc. Claro que habería que matizar todo isto, mais, por hoxe é suficiente: un novo movemento revolucionario ten que renegar do que aconteceu no pasado porque, como di Agamben, aínda non aconteceu nada. Mais continuemos coa literatura…

Orwell foi xornalista, tamén foi crítico literario. Os seus traballos xornalísticos e literarios (de non ficción) están recollidos en diversos volumes. En España, tanto en catalán como en castelán hai publicados diversos libros que recollen a maioría destes artigos: Escritos (1940-1948): Literatura y política (Octaedro, 2201); Matar a un elefante y otros escritos e El león y el unicornio y otros ensayos (Turner, 2006, ambos) Orwell periodista: artículos y reseñas en el Observer 1941-1949 (Global Rhytms Press, S.L., 2006), Ensayos (Debate, 2013) e o pioneiro en A mi manera (Destino, 1976). Sinalemos que os escritos recollidos nesta edición catalá aparecen nos diversos volumes en español que citamos. Non todos nun volume, se non, digamos, no seu conxunto.

Acho que non é necesario presentarmos Orwell a ninguén, nin mesmo como ensaísta ou crítico literario; o que queremos hoxe é, simplemente anotar o que di sobre os libros, os críticos e a destrución da literatura o autor de Homenaxe a Cataluña.

“Llibres o cigarrets” (na versión española, “Libros frente a cigarros”) é un curto artigo onde o autor explica que foi a unha fábrica dos suburbios londinienses e preguntou aos obreiros, primeiramente, se lían os suplementos de libros dos xornais: a resposta foi negativa, non lles interesaban. E non lles interesaban porque os libros eran “caros” e como non podían consumilos, non se interesaban polos “seuils”, que diría Gerard Genette. Ademais, a maioría das veces, cando lían algunha recensión, non entendían a linguaxe do comentarista. A partir desta resposta, Orwell bota conta, e chega á conclusión de que el gastou na súa vida máis en cigarros que en libros. O que, por exemplo, continúa a pasar en Barcelona. Un consumidor de “caixiña” de tabaco por día gasta, ao mes, duns 135 a 150 euros. [Orwell afirma que un obreiro inglés gasta ao ano (1946) máis en cigarros que o que un campesiño indio necesitaba para vivir: hoxe talvez continúe a ser, seguro que si, o mesmo para centos de países de Asia e sobre todo África, e xa non só o obreiro inglés, senón o de calquera país europeo, incluído o noso, claro.] Con esa cantidade, en Barcelona, Madrid e outros lugares da xeografía española, pode comprar un mínimo de 20 libros. Evidentemente, non sempre últimas novidades, mais si novidades de menos dun ano e clásicos de todos os tempos. É dicir, o libro pode ser caro se é novidade, que non é tan caro: canto custa unha entrada de cine, ou de teatro? Polo que a famosa resposta de que non se compran libros porque son caros é, simplemente, unha falacia. Un exemplo persoal (non cito o exemplo de Orwell, que calcula o que el gastou en libros, por diversas razóns, fala de shillings, libras esterlinas e guineas, fala de libros en Inglaterra e o artigo data de 1946, de aí que me remita ao tempo de hoxe): unha semana antes de iniciar este escrito (o día 27 de febreiro) por dez euros comprei nunha libraría de segunda de man de Barcelona os seguintes libros, todos en perfecto estado de conservación, e algúns que nunca foran “abertos” (pido desculpas pola lista): Alcancia. Ida e Alcancia. Vuelta, de Rosa Chacel (os seus diarios, 434 e 446 páxinas, respectivamente, publicados por Seix Barral, 1982); Miserables y locos. Medicina mental y Orden social en la España del siglo XIX, de Fernando Álvarez-Uria (Tusquets Editores, 1983 364 pp); Gente de Paso, Álvaro Ruibal (Sotelo Blanco, 2014, 274 p.); Los intelectuales en el drama de España. Ensayos y notas (1936-1939), María Zambrano (Edit. Hispamerca, 1977, 208 p.), Contraluz de la lírica, Fernando Ortiz (Ed. Pretextos, 1998, 230 páxinas), Desconsideraciones, Juan García Ponce (Anagrama, 1981, 108 p.), Goetz y Meyer, David Albahari, (Ed. Funambulista, 2008, 172 p.) e El hombre sin contenido, Giorgio Agamben (Ed. Áltera, 2005, 186. p): os oito primeiros libros a un euro, o último, dous (é, ningún en edición de peto). Conclusión, gasto menos en libros que en tabaco, ou, mesmo, en cafés. O problema da lectura non é de prezo dos libros, porque non sempre se deben comprar os libros recentemente publicados, senón outro, ou outros. Así e todo, o consumo de libros, afirma Orwell, en Inglaterra “continúa a ser tan baixo como era” [o artigo é de 1946] a pesar de que está alfabetizaba case o 100% da poboación. E se isto é así, talvez caberá admitir, “que ler é un pasatempo menos emocionante que ir ao canódromo, ao cine ou ao pub, e non porque os libros, tanto se se compran como se se piden prestados, sexan caros”.

***********************************************************************************************

A creación literaria afrontouna Orwell non só como escritor, senón tamén como crítico. Durante toda a súa vida comentou centenares de libros en xornais e revistas, e publicou diversos ensaios sobre a literatura inglesa clásica (Shakespeare, Swift, Dickens, etc.) e contemporánea, así como autores non ingleses (Dalí, Henry Miller, Arturo Barea, etc.). As recensións, e os traballos de máis amplitude, do escritor inglés abordan principalmente as obras literarias a partir do seu contido moral e, xa que logo, político (o ensaio sobre Swift, por exemplo, leva como subtítulo Política contra literatura). Ora, a pesar de exercer como crítico ou comentarista, Orwell sempre dubidou da posibilidade dunha crítica literaria honesta. Primeiro por razóns económicas: o mundo da edición e o da prensa manteñen relacións económicas que ven inevitábel a crítica benevolente ou compracente, é dicir, as loanzas ditirámbicas para obras, sobre todo novelas, que non duran máis dunha tempada, se tanto duran. Como afirma en “Alegato pola novela” (1936) “A crítica de compracencia é unha necesidade comercial igual que o texto publicitario da portada, que non fai máis que prolongar”. Mais é nas “Confesións dun crítico literario”, texto en certa maneira autobiográfico, onde mostra, en poucas páxinas, o que era a recensión literaria nos xornais e revistas na Inglaterra daquel tempo, e anterior. O texto é de 1946.

Para Orwell, a crítica “prolongada e indiscriminada” de libros é unha tarefa excepcionalmente “desagradábel, irritante e esgotadora”, e non só porque hai que “loar a bazofia”, senón porque hai que inventar continuamente reaccións perante un libro que non provoca ningunha “clase de sentimento espontáneo”. Ao estar obrigado o crítico ou comentarista a falar de libros en xeral, é imposíbel, di Orwell, “non esaxerar os eloxios cara á maioría” (a cousa empeza a soarnos), polo que, continúa o escritor inglés: “en máis de nove casos sobre dez, a única crítica seria sería: “Este libro non ten ningún valor”, mentres que a verdadeira reacción do crítico seguramente sería: “Este libro non me interesa en absoluto e non escribiría nada se non mo pagasen”. Xa non nos soa tanto, mais pola simple razón do pago, non por outra. Ou polo pouco que se cobra, cando se cobra. A reacción podía ser a máis fácil: non comentar libros que non interesan, de acordo. Mais nunha literatura como a galega, se o crítico é un crítico “militante” (e por crítico militante entendo aquel que cada semana entrega unha recensión), pode comentar ao ano entre 40 e 50 libros “interesantes”?: nin na galega, nin na catalá (deixando de lado as traducións) nin a castelá, se me apuran. E digo castelá, porque se entran os libros escritos en español en Latinoamérica, entón si que saen as contas. Polo tanto, cando vemos a maioría das veces que se loan case todos os libros que se publican en galego, sobre todo se pertencen a dúas editoriais que todo o mundo coñece, a mosca colócase detrás da orella. Porque moitos críticos e comentaristas, como avisa Orwell, non “coidan” as palabras. Que sentido ten dicir, afirma o noso autor, “que O rei Lear é unha boa obra de teatro e Os catro homes xustos [noveliña mediocre do mediocre Edgar Wallace] un bo thriller –e case todos os críticos din cousas destas cando menos unha vez por semana– que sentido teñen os adxectivos boa e bo?” Velaí o problema, se problema existe.

Hai anos, cando certo xornal coruñés, que moitos nomean coas patadas que dan os cabalos, chegaba a Barcelona, adoitaba compralo o día en que publicaba o “suplemento” de libros ou cultura. Comentaban libros, galegos e non galegos, cousa, supoño, que continúa a facer. Daquela, nas recensións, á parte das palabras dos críticos, colocaban unhas estreliñas, segundo consideraran a obra: o asombro do lector de tal suplemento debía ser, supoño, digamos que cando menos era a miña, ver que a unha novela galega acabada de saír puntuábana con tres estreliñas e nas páxinas anteriores unha reedición de Kafka contiña o mesmo número de astros. Se os adxectivos boa e bo non se sabe, di Orwell, que sentido teñen na pluma, máquina de escribir ou ordenador, segundo os tempos, do comentarista, que sentido tiñan as estreliñas?

Para acabarmos por hoxe, reproduzo unhas palabras de Orwell: “A gran maioría das críticas fan un relato inadecuado ou enganoso do libro de que tratan. Desde a guerra [o artigo é de 1946], os editores perderon a capacidade que tiñan de engaiolar os editores de xornais e conseguir un coro de loanzas para cada libro que publican, pero ademais o nivel da críticas baixou por culpa da falta de espazo e doutras inconveniencias”. Se iso acontecía en Inglaterra, ou na Gran Bretaña, a mediados dos anos 1940, imaxinen vostedes o que acontece hoxe, non só naquel país, senón na maioría dos lugares de Europa; e nas nacións “pequenas”, onde todo o mundo se coñece, multipliquen os resultados por seis ou sete: cada libro publicado é unha obra mestra. Ou case.

[1] Ver a este respecto o gran libro de Fernando Álvarez-Uría, Miserables y locos. Medicina mental y Orden social en la España del siglo XIX, Barcelona, Tusquets Editores, 1983. Tamén hai que lembrar que o traballo de Orwell é dos anos 1930.

[2] Sobre as relacións de Kafka coa historia, ver: Beda Allemman, “Asalto de pie. Tiempo e historia en la obra de Kafka”, en Literatura y reflexión I e II, Buenos Aires, Editorial Alfa Argentina, 1975, Vol. I, pp. 85-119.