Georges Bessière: De Alxeria a París á procura do surrealismo (1)

Cen anos de surrealismo

Xesús González Gómez.

No volume Cahier de la permanence, octobre 1924–avril 1925, París, Gallimard, 1988, presentado e anotado por Paule Thèvenin, en que se recollen as anotacións diarias dos «permanentes» do Bureau de Recherches Surréalistes durante as datas indicadas, na anotación correspondente ao 14 de novembro (ese día os «permanentes» eran Max Morise e Roger Vitrac) pódese ler:

«Andre Breton recibiu unha carta do Sr. Bessière que, despois de ler o Manifesto [do surrealismo], se propón achegarlle documentos importantes que constitúen interesantes revelacións sobre o tema que nos interesa. André Breton convoca a este Sr. no Cyrano esta noite».

Na anotación do día seguinte, os «permanentes» eran Simone Breton e Jacques-André Boiffard, lese: «Visita do Sr. Bessière, mostra os seus debuxos e logo le uns textos».

Paule Thévenin anota: «No número 2 de La Révolution surréaliste (p. 4), publicarase un texto surrealista de Georges Bessière, cuxa colaboración era anunciada no número 1 (p. 31). Este personaxe desaparecerá do horizonte surrealista. Non obstante, en 1963 enviará a Breton, dedicados, dous opúsculos ciclostilados». Noutra nota, da anotación correspondente ao día 15 de novembro, escribe: «Un debuxo de Georges Bessière reproducirase no nº 2 de La Révolution surréaliste.» digamos que nos arquivos de Breton non apareceron os dous «opúsculos ciclostilados» de que fala Paule Thévenin.

En ningún dicionario ou enciclopedia sobre o surrealismo, que coñezamos nós, hai unha entrada sobre Georges Bessière. O seu nome só aparece no Cahier de la pemanence en diversas ocasións, e non só nos dous días mencionados. Bessière visitou o Bureau de Recherches surréalistes os días 9 de decembro, 3 de xaneiro, 7 de xaneiro, ese día ofreceuse como «permanente» a partir do sábado día 10, día en que exerceu de tal, así como o sábado seguinte, día 17. Tamén foi un dos que participou nas reunións no Bar Certà os días 23 e 27 de xaneiro. Destas reunións saíu a declaración colectiva coñecida como «Declaración do 27 de xaneiro de 1927»; declaración na que non aparece o nome de Bessière. En La Révolutión surréaliste (á parte da mención no número 1), aparece no número dous, cun texto surrealista, a resposta á enquisa sobre o suicidio, e mais un debuxo que titula «Marcel Proust». Só noutra ocasión o nome de Georges Bessière volve aparecer na revista, no número 5, correspondente ao 15 de outubro de 1925, en que se reproduce o panfleto A revolución agora e sempre!, que asinou: foi a única declaración colectiva dos surrealistas asinada por Bessière. No entanto, lembremos que esta declaración distribuíse en forma de panfleto no mes de agosto daquel 1925.

Louis Aragon, en Unha vaga de soños (incluído agora en Louis Aragon, Chroniques 1918-1932, París, Stock, 1998, edición estabelecida por Bernard Leuillot, p. 190-202) escribe: «Penduramos unha muller no teito dun cuarto baleiro onde veñen cada día homes, portadores de pesados segredos. É así que coñecemos a Georges Bessière, coma un puñada». Estas dúas simples frases formúlanlles un problema aos «especialistas» académicos en surrealismo. Problema que, evidentemente, estes «especialistas» nunca se formularon. Segundo todas as afirmacións, Unha vaga de soños apareceu na segunda quincena de outubro de 1924 na revista Commerce (Cadernos trimestrais publicados ao coidado de Paul Valéry, Léon-Paul Fargue e Valery Larbaud), aínda que a datación exacta é «outono de 1924». Aquí é onde empezan a non me saír as contas. Se, segundo o Cahier de la permanence, Bessière aparece por vez primeira o 14 de novembro dese 1924, como é posíbel que nun texto que se publicara un mes antes nunha revista Aragon fale del? Coñecía Aragon a Bessière con anterioridade? Non esquezamos que aquel, o poeta, reivindicou sempre que o seu escrito era anterior ao Manifesto de Breton: «O Manifesto do surrealismo de André Breton escrito durante o verán de 1924 é posterior a un texto meu que se titula Unha vaga de soños. Enviado a esa revista en xuño e que apareceu en Commerce a inicios de outubro» (Aragon parle à Dominique Arban, Seghers, París, 1968, p. 45). Ou cabe outra explicación: o texto que se publicou despois da morte de Aragon de Unha vaga de soños non é o texto aparecido na revista Commerce, senón o publicado como separata (plaqueta) que viu luz a principios de 1925 –supoño–, xa que todas as referencias na prensa parisiense a ese texto son posteriores a xaneiro de 1925. Ou cabe, tamén, outra explicación, que o número de outono da revista Commerce non aparecera, como din, en outubro, senón a finais de novembro e que Aragon aproveitase as probas para engadir o nome de Bessière. (Con todo, cómpre non esquecermos que no número 1 de La Révolution surréaliste recomendábase a lectura deste escrito de Aragon.) En fin, algo que só se pode dilucidar lendo o texto publicado na revista, xa que os reproducidos tanto no citado volume Chroniques como L’Oeuvre poétique (sete volumes), París, Messidor, 1989-1990, que dan como referencia o texto publicado en Commerce, aparece o nome de Bessière. Ou sexa hai tres opcións: a) ou o texto non foi escrito cando dixo Aragon, polo que a teima dos estudosos «aragonescos», teima baseada nas declaracións do propio escritor, de que Unha vaga de soños é anterior ao Manifesto do surrealismo é falsa; b) ou Aragon coñecía a Bessière dende había tempo –feito que non está documentado en ningures–; ou c) o texto usado nas posteriores edicións de Unha vaga de soños non é o texto orixinal.

Velaí, en tradución nosa, os dous textos de Georges Bessière apareceron no número 2 de La Révolution surréaliste, así como a reprodución do devandito debuxo.

Texto surrealista

Oh ti, na soidade, espertar do meu pasado, como un canto de fervenza ao lonxe, lévame para edificar a poesía dos teus consellos. Deixo todo para escoitarte e embriagarme e facer máis flexíbeis os rizos louros dos meus cabelos. Diante da beleza deste xardín salvaxe, inculto, a miña consciencia é a multitude innumerábel dos froitos nas pólas a millóns. Eu son o seu misterio impenetrábel, a súa virxindade, o seu azul, o seu sangue no abrente e no crepúsculo. Noite do presente, cae sobre os meus horizontes, cae sobre as miñas chairas, cae sobre as miñas montañas, cae sobre os meus ríos, cae sobre o máis pequeno dos terróns. A causa do teu gran ar e das túas estrelas, do teu claro luar, do seu veo sobre o rostro do adversario, percibirei toda ma miña cenestesia. A enerxía innata, aquela en min que se odia ou adora, a que eleva a miña vida como unha cuncha de noz, xa me anaina mellor. Invadiu o corazón, os cabelos, os pensamentos, a carne, os dedos. É a hora primeira das sete noites máxicas. A avalancha precipítase segundo os potencias crecentes e decrecentes de harmonía; sobe ao asalto da miña estabilidade, caravana de salvaxes primitivos, coas súas frautas de cana, os seus claríns, as súas liras, as súas queixas, os seus laios, as súas hurras de vertixe ou de alegría, os seus sentidos exaltados, os seus ollos atordados, os seus músculos tensos, os seus torsos nus. É a hora primeira das sete noites máxicas, a hora violenta, vaga xigantes que me arranca da praia común. E eu abandónome a ela pola súa angustia, a súa loucura. Vólvome a súa continua de todas esas forzas que se interpenetran e me elevan até o punto en que podo colocar a lente converxente da miña lucidez para que nela se mire o movemento de todas estas asociacións.

Cae, noite do presente, sobre os meus horizontes, sobre as miñas chairas, sobre as miñas montañas, sobre os meus ríos, sobre o máis pequeno dos terróns. Calma, equilibrio sobrenatural, acrobacias sen perigos, acrobacias incríbeis, malabarismos espantosos, o dominio de todas as posibilidades esténdese sen fin diante dos meus ollos cuxa ollada non tivo nunca tanta potencia incisiva, nihilista, reconstrutora. Védeas xurdir sen apoio esas arquitecturas proteiformes, mármores e ouros solúbeis, cobres, diamantes etéreos, asinados de nomes sen diferenza. Onde xaces, realidade, oh triste e feo cemiterio outonal, cos tes mendigos, os teus mortos, as túas reixas?… Un vidro denso cae sen se romper entre nós, pola bafo da dúas caras, xa non nos vemos, morto o paralelismo! Non cambiarás, mais pola miña parte, a miña cabeza non golpea xa os muros. Deslizo, auga ou bágoa, ignorante da preocupación antiga, segundo os caprichos do movemento espontáneo, e nada me rabuña cando paso, porque os meus fillos parécense a min, poemas, retratos, pinturas, e xa non son os meus adversarios.

É a morte prematura. Superei a vida dos homes. Espero sen medo a póstuma, porque dende esa primeira hora das miñas sete noites máxicas, o meu destino non ten escouras, cunha música máis celeste que a dos astros un detrás doutro, chamas-torsos, chamas xavelinas, chamas vibrantes, indolentes, furiosas, molestas. As cinsas caen, derrúbanse, cántase en silencio un himno gris –néboa; cuiñas consumidas, devastacións que se finalmente se apagan, fusións marelas e azuis cara ao incoloro, os meus dedos mestúranas e a reflicten no sfumato da miña alma incendiada, vella capital defunta, mais…

ETERNA

Teño sede de liñas inmortais, porque quero que o sol asasino me atope forte e os músculos tensos. Debo presentarme nas próximas auroras dos cabelos e dos ollos, onde se destila o resplandor de lúas envellecidas. Oh follas mortas, oh follas marelas, ou a vida das follas que se elevan, e descansan, e se arrastran, encetade a sinfonía das miñas noites máxicas, sen temor, sen temor. Non son un estraño, porque o meu corazón está entre vós, endurecido, liberado das súas arterias, e vai do sendeiro ao regato, do regato aos claros do bosque, pobre bloque seco de pergamiño no que se gravou esta dor vesperal ouveada polas vosas cóleras de nubes hipnotizadoras do outono…

La Révolution surréaliste, n.º 2, 15 de xaneiro de 1925, p. 4.

No mesmo número de La Révolution surréaliste publicábase a enquisa «O suicidio, é unha solución?», e aparecían as respostas de Francis Jammes, Josef Florian, Pierre Reverdy, Léon Pierre Quint, Maurice David, Fernand Divoire, Ludmilla Savotzky, J. Potaut, o doutor Gorodiche, Guillot de Saix, Georges Fourest, Louis de Russy, Louis Pastor, Pierre de Massot, Georges Divau, L. P., Claude Jonquière, Florian-Parmentier, Fernand Gregh, Michel Corday, Michel Arnaud, doutor Bonniot, Léon Béranger, Georges Polti, Marcel Jouhandeau, Jean Paulhan, doutor Maurice de Fleury, profesor Paul Lecène, Clement Vautel, Philippe Casanova, Yves Guegen, André Biane, Maxime Alexandre, André Breton, Antonin Artaud, Victor Margueritte, Man Ray, Pierre Naville, René Crevel, Arnald Barclay, André Masson, Marcel Noll (Man Ray e André Masson responden mediante a súa «especialidade»: unha fotografía e un debuxo), e tiradas de libros publicados: Jacques Vaché. Monsieur Teste (é dicir, Paul Valéry), Senancour, Benjamin Constant e Cardan, presentado como matemático pesimista (1501-1576). Esta foi a resposta de Georges Bessière:

«Non gustaría vivir, pois se puidese tamén pensar, non pediría esta afluencia de golpes. Vivir?

Vin un hoxe, na praza Pigalle, que vivía, mais para iso tiña o torso nu, facíase atar con cadeas e soltábase, ensanguentado; logo, dedicábase a buscar.

Cal era a parte da súa vontade? Xa que lle ordenaba sufrir, para sufrir menos, para comer mellor…

Non me queda xa aquela que ordena o soño, primeira morte. A segunda é indiferente! Por que? teño que suicidarme outra vez?»

Si! Despois de que alucinen abondo os outros e meu mesmo!».

La Révolution surréaliste, n.º 2, p. 12.

Finalmente, neste mesmo número da revista (p. 25) reprodúcese un debuxo de Bessiere titulado Marcel Proust, que é un cadro en branco no que só se ve un ollo do escritor francés (É a ilustración que ilumina este texto).