Hai que suprimir os premios literarios? Unha enquisa francesa de 1950 (2)

Xesús González Gómez.

Vimos até o de agora a opinión de catro dos nove escritores interrogados sobre se habería que suprimir ou non os premios literarios. Lembremos que a enquisa (sic) se realizou en París, en 1950, a raíz da publicación de A literatura no estómago, de Julien Gracq, e dun artigo de Morvan Lebesque no semanario Carrefour. A enquisa realizouna Geneviène Bonnefoi e publicouse no xornal Combat, xornal no que, daquela, escribía e publicaba a esquerda non comunista. Combat, non o dixemos, nacera na clandestinidade, cando a ocupación nazi de Francia, como órgano do grupo resistente do mesmo nome, cuxa figura mais famosa sería, posteriormente, Albert Camus.

Até agora vimos as «declaracións» de Lebesque, Sigaux, Druon e Paulhan, todos premiados, agás Paulhan.

Outro dos interrogados foi André Maurois, novelista, crítico biógrafo, etc., que dende había uns cantos anos gozaba dunha inmensa popularidade, non só en Francia, senón noutros países, entre eles España, onde se publicou a maioría das súas obras. Nos anos 1940 e 1950 apareceu en España, en diversas editoras, mais sobre todo en Janés, que chegou mesmo a iniciar unhas obras completas de Maurois, case que toda a súa produción. Maurois (pseudónimo de Émile Salomon Wihlem Herzog, de ascendencia xudía), con Stefan Zweig (curiosamente, tamén xudeu), foi un dos escritores máis populares en España daquelas dúas décadas. Non obstante, Zweig, cuxas novelas son mediocres, e non falemos da súas biografías, desde hai uns anos está a vivir un revival editorial que asombrou a propios e estraños, é dicir, a editores (Acantilado, sobre todo), críticos e libreiros. Revival que se iniciou co mellor libro de Zweig: O mundo de onte, este si que de lectura case que obrigatoria. Curiosamente, nas librarías de vello, nos feiróns de libros de ocasión (en Barcelona), aparecen centos de libros de Zweig, pero o comprador sempre se decanta polas edicións de Acantilado. De Maurois –cuxos libros aparecen nos devanditos feiróns e librarías como cogomelos en setembro– non houbo revival e dificilmente, penso, o haberá. (Na última feira do libro antigo e de ocasión de Barcelona –o pasado mes de setembro– as obras completas de Maurois, en papel semi-biblia e tapas de falso coiro, vendíanse entre tres euros nuns postos e cinco noutros: poucos se venderon, abofé. Mais deixémonos de historias máis ou menos literarias e vaiamos ao que nos trae: as respostas de André Maurois á enquisa de G. Bonnefoi.

Maurois era, segundo se deduce das súas palabras, xurado de varios premios, «vería con alegría desaparecer os premios dos que son xurado. Os premios impoñen un traballo de lectura que ás veces é inmenso, reunións ás que hai que asistir, eleccións difíciles», mais pensa que os premios son útiles para os escritores mozos. Os premios axudan a descubrir talentos e, ademais, a que o público descubra un escritor. Non obstante, considera que hai demasiados premios literarios, que habería que limitar o número. Por suposto «nunca fun testemuña de deshonestidade. Todo o contrario, vin xurados rebelarse porque se quería atentar contra a súa independencia». Suprimir os premios literarios? Quen tería poder para suprimilos, pregunta Maurois. «A opinión pública? Ela ama estes xogos. Non se transforman os costumes, transfórmanse eles propios», remata.

Outro dos escritores laureados interrogados por Geneviène Bonnefoi foi Françoise d’Eaubonne, que en 1947 fora galardoada co Prix des lecteurs pola novela Comme un vol de gerfauts (Como un voo de falcóns[1]). Se ben d’Eaubonne é descoñecida por estes lares (lares acho que peninsulares, é dicir, Portugal incluído), en castelán traducíronse dúas obras súas, o ensaio El sexocidi de les bruixes/El sexocidio de las brujas, publicada tanto en catalán como en castelán polo selo Incorpore, de Barcelona, no 2019, e a biografía La emperatriz roja: yo, Jian King, viúva de Mao, editada en 1982 por Bruguera e só encontrábel en librarías de vello. Sendo como foi unha pioneira do feminismo francés, fundadora de diversas organizacións en defensa dos homosexuais, acuñadora, do termo eco-feminismo, etc., é curioso que de dela non se traducise ningunha das súas novelas nin ningún dos seus ensaios ou biografías, ou algún dos seus panfletos, agás os dous libros mencionados. Segundo d’Eaubonne, para o escritor que ama o seu «oficio como un vicio, que morrería se non escribise nada, que se condena á pobreza, mesmo á fame, incluso á miseria para poder continuar a escribir e rexeita outra cousa que escribir, o premio literario é, e continúa a ser até nova orde, o único medio que posúe a sociedade para aprobar a súa actitude e permitirlle á vez subsistir durante un certo tempo e darse a coñecer a un público máis extenso ou máis apropiado para aprecialo». Françoise d’Eaubonne non se decataba, naquel momento, que se un escritor, unha escritora chega a morrer de fame para defender a súa obra, o seu dereito a escribir, moi pouco lle importan os premios. Por outra parte, poucas obras destas escritoras ou destes escritores son merecentes de galardóns, pois pouco lles importan os galardóns e nunca pensan neles. E continúa dicindo a escritora francesa que quen se pode asombrar de que os premios (literarios) estean mal distribuídos: «Que comunidade humana pode vangloriarse de ser perfectamente esclarecida, perfectamente insensíbel a calquera influencia? Todo o que se lle pode pedir a un xurado literario é que se equivoque só un número restrinxido de veces». Por outra parte, considera ridícula a querela sobre a supresión ou non dos premios literarios: «mentres haxa escritores, haberá premios. E mentres haxa escritores haberá especie humana, o mal non se pode curar, non si, señores Gracq e Lebesque?» Curiosas palabras dunha muller que, naquel entón, militaba no Partido Comunista Francés.

Outro dos escritores interrogados foi o católico Luc Estang, quen exercera durante anos de crítico titular do xornal confesional La Croix, tarefa da que debeu dimitir por seren as súas obras consideradas como contrarias ao dogma. Estang fora galardoado aquel 1950 co Gran Prix de la Société des Gens de Lettres pola súa novela Les Stigmates (As cicatrices); logo sería galardoado en diversas ocasións por diferentes institucións. Estang inicia súa resposta desta maneira: «Membro dun xurado literario, galardoado á súa vez –e por unha sociedade que é a máis representativa da moderna condición literaria– o laureado ao que se lle piden impresións diferentes das tradicionais e á vez verídicas:  “Estou moi contento e honrado co galardón, etc…”, séntese obrigado, a dobre título, a facer o seu exame de consciencia…». E o seu exame de consciencia é, simplemente, atacar estes parágrafos do escrito de Gracq: «Xa que estou a falar dos premios literarios, e coa extrema desconfianza que debe ser norma cando se solicita a súa intervención en lugares públicos, permítome sinalar á policía, que reprime en principio os atentados á pudor, que é hora de pór fin ao espectáculo deprimente de “escritores” a seren atraídos por sádicos a faiados con non importa que: unha botella de viño, un queixo…» Segundo Estang, «deben repartirse malas cartas. Eu quedei coa imaxe dos escritores atraídos por sádicos que engaiolan. Ora, é a imaxe contraria a que me ofrecen os laureados dos premios literarios, é unha imaxe contraria que toma consciencia en min. Os sádicos son os propios escritores! E lonxe de seren engaiolados, son eles quen engaiolan os outros coa coroa en papel con que o editor rodea o libro.»

André Chamson, director dos Arquivos Xerais de Francia, conservador de museos, crítico de arte, novelista, etc. Defensor da Frente Popular francesa, estivo en España durante a Guerra civil, a carón do goberno lexítimo, resistente contra os nazis…: un espírito libre e libertario. Reproducimos partes da súa resposta a G. Bonnefoi: «Falando de premios literarios, perdín o Goncourt en 1928 e o Gran Premio da Academia o ano pasado (por 16 votos contra 17). Non é, xa que logo, gratitude persoal o que me move cando falo dos premios». Cando novo, Chamson gañou os premios: Blumenhal, Premio da Academia de Toulouse, Premio Northcliff, que o axudaron «a vivir a inicios da miña carreira e non vexo porque non desexaría para os novos o beneficio do mesmo favor. Eu mesmo son membro de dous xurados, do Premio Charles Veillon e do Saint-Vincent d’Aoste: intentamos premiar o mellor posíbel». Mais, por outra parte, a gran tara dos premios «é que tenden a se converter, para un certo público, na única indicación de compra. É a irrupción da mono-publicidade na vida literaria, que é moito máis rica, moito máis flexíbel e moito máis complexa do que isto. Sempre pensei que, nas súas relacións co publico, o oficio de escritor é un oficio de labrego: hai que cavar rego tras rego e non dunha soa vez cun arado de corenta e oito rellas. Hai que gañar o publico pouco a pouco ao longo dunha carreira», polo que conclúe: «Moralidade! Vivan os premios cando son unha axuda para os escritores, mais convén que non se convertan no único medio de manifestación da literatura».

O último escritor interrogado foi Serge Groussard, descoñecido por estes pagos. Fillo de militar, militar el mesmo, combatente na Segunda Guerra Mundial, medalla da Resistencia, visitante de campos de concentración, etc., tamén foi paracaidista en Alxeria. Licenciouse despois da acabada a Guerra Mundial en Ciencias Políticas, que logo abandonou para dedicarse á escrita. En español hai publicadas, e descatalogadas, dúas novelas súas: Barrio Chino (Ediciones Cid, 1959) e La medalla de sangre (Ediciones Aura,1974). A súa é a resposta máis longa. Resumámola, aínda que pagaba a pena reproducila por enteiro.

Groussard pensa que non hai que suprimir os premios literarios. Ora ben: «Catro reproches principais aos premios literarios: 1. A publicidade, «a fin de contas, prexudica a industria do libro, porque en xeral as obras galardoadas son malas», e infelizmente, ninguén se atreve a dicir que o cliente, é dicir, o lector-comprador foi considerado como parvo polos xurados[2]. 2. Hai demasiados premios. A súa cantidade cansa o lector e as librarías e, a forza de se multiplicaren, perderon o seu valor. 3. Non obstante, o público non cansa, porque non come demasiado, é dicir, non consome moita literatura, a maioría da público «nunca vai de compras literarias» (ou como dicía non hai moito César Aira: a literatura, guste ou non, é cousa de minorías); «as mellores [novelas] non gañan. Os premios anuais son fenómenos moi secundarios da literatura. Serven á súa maneira, porque fan ruído, porque son visíbeis, porque aceleran algunha carreira, alivian certas miserias… Iso é todo. O esencial non está aquí… felizmente.». 4 «Os secretos apaños das premios literarios, atribuídos aos amigos cando non aos que máis ofrecen». Con todo, afirma que comparados con outras institucións, os «apaños» e manobras (que el non coñece ningún) dos premios literarios «teñen a brancura inmaculada do lirio de Etiopía». E, engade que é bo que haxa premios, «mais os xurados deberían ser anónimos» e «sería preferíbel que no canto de dez, doce ou vinte árbitros só houbese un ou dous, como máximo». «Unha mocidade ateigada de exames e de concursos persuadiume de que o anonimato e a soidade dos xuíces é fonte de xustiza» (consello do que non tomará exemplo, supoño, o famoso CGPJ de España).

[1] Literalmente, Como un voo de falcóns xerifaltes.

[2] Exemplo clamoroso disto sería, na Galicia, o Premio Blanco Amor concedido a un ersatz titulado O sorriso de Gardel. Cito o pecado (é decir,o tñitulo da obra) e nonos pecadores: o autor e os membros do xurado. Referentes ao noso país, podería engadir máis títulos, pero penso que o título citado é todo un «paradigma»