Hai que suprimir os premios literarios? Unha enquisa francesa de 1950 (e 4)

Xesús González Gómez.

Se Geneviène Bonnefoi, para a súa enquisa, interrogou nove escritores e cinco membros de xurados (membros aos que lles hai que engadir algúns dos escritores interrogados, que tamén formaban ou formaron parte de xurados), editores só interrogou dous; tamén dous foron os libreiros. Vexamos que opinaban uns e outros.

O primeiro editor en ser interrogado foi René Julliard. Julliard, petainista convencido, publicou moitas obras de colaboracionistas durante a ocupación nazi de Francia, mais tamén editou obras de autores odiados polos petainistas e así, cando a liberación de Francia, non foi depurado nin molestado: neses primeiros anos despois da liberación, publica obras de diversos autores membros do Partido Comunista francés: Aragon e Éluard entre eles. Polo que explican da súa vida, Julliard, facendo algo de comparatismo, podiamos pólo en paralelo con José Manuel Lara, o fundador e dono da española editorial Planeta. Julliard, como Lara, non sabía moito de literatura, pero era un grande editor. A súa editorial, aos poucos anos do seu pasamento, foi absorbida polo grupo Presses de la Cité, que hoxe forma parte do xigante Editis (Vivendi).

Julliard responde que neste asunto, a supresión dos premios, a súa posición é un pouco delicada, comercialmente, xa que foi beneficiario dos Goncourt os anos 1946, 1947 e 1948. E afirma que «sen os premios que recibín os anos precedentes non podería editar o centenar de autores novos de quen publiquei o primeiro libro.» Polo demais, non pensa que os costumes literarios estean tan corrompidos como sei di: «Pola miña parte, nunca vin un membro dun xurado aludir á posibilidade dun favor recíproco», ora ben, os xurados non son infalíbeis e poden equivocarse. Tamén afirma que nunca coñeceu un escritor que retocase a súa obra para enviala a un premio: «O mesmo que nunca vin facer un libro á medida para tal ou cal premio. Sería totalmente imposíbel, para o Goncourt, por exemplo, chegar a facer a media entre os gustos dos diferentes membros do xurado, atopar o tema que lles gustase a uns e outros, a maneira xusta de tratalo, etc.». Tamén estima que no «estado actual da nosa sociedade [1950] os premios son cousa moi importante. A publicidade, que domina toda a vida, apoderouse tamén deste eido», e a el parécelle máis digno que o público se apaixone pola cousa literaria que polo bebé da princesa Ali Kahn, e acaba: «É posíbel que os premios estraguen algúns escritores, mais a moitos outros axúdanos material e moralmente e poden, grazas a estes premios, proseguir unha obra que deberían abandonar. Xa que logo, por algúns erros, grandes beneficios.»

O outro editor interrogado é Edmond Buchet, co-director das Éditions Corréa, casa editorial fundada en 1939 por Robert Corréa, que logo converteuse en Correa-Buchet (por Edmond Buchet), e, finalmente, en Buchet-Chastel, o apelido de Jean Chastel, socio de Buchet. Buchet foi un grande editor de «vangarda», sobre todo pola colección Le chemin de la vie, dirixida por Maurice Nadeau, e publicou nomes como Henry Miller, Lawrence Durrel, Malcolm Lowry, etc. Actualmente, dende o 2001, a editorial pertence ao Grupo Libella. Para Buchet, a institución do premio literario remóntase á antigüidade e non pode afirmarse que sexa inmoral, só «ás veces éo a maneira de outorgar o premio». Os xurados, di, non poden ler todo: «e se o intentan, len apresuradamente e sen pracer». Sobre a cuestión de se hai que suprimir os premios, responde que certamente podería reducirse o seu número, «facer de maneira que só haxa dez premios ao ano, pero suprimir os grandes premios non beneficiaría nin os autores nin as librarías nin mesmo os lectores que demandan lles sinalen as obras que merecen ser lidas», e remata: «Para remediar os inconvenientes que sinalei e asegurar xuízos máis xustos, non se deberían considerar as obras aparecidas dende menos dun ano. Os xurados poderían ter en conta entón a opinión dos críticos a fin de ratificala ou corrixila. Terían tempo para ler e eludir as publicidades hábiles de certos editores, e tamén as manobras e as presións se reducirían ao mínimo».

Como dixemos, Bonnefoi demandoulles tamén a súa opinión a dous libreiros, Bernard Gherbant e Max Delatte. Velaí o que respondeu o primeiro deles: «Os premios literarios contribúen a que o público se interese pola cousa literaria e a elevar o nivel das lecturas deste público. Para os intelectuais no significan, evidentemente, nada, pero para o gran público xulgo que teñen a súa importancia, indicándolles unha literatura mellor que a que elixirían por si propios.// Vemos na libraría moita xente que nunca terían a curiosidade de ler libros de Merle ou Guilloux se estes non fosen premiados. Coa Sèrie Noire tiña suficiente». [A modo de información, digamos que a colección Sèrie Noire, de novela policial, levaba neses anos publicados títulos de Hammet, Chandler, W. R. Burnett, etc., superiores –literariamente falando– a moitas novelas galardoadas naqueles anos en Francia.] A opinión de Delatte é moi parecida a de Gherbant: «Ospremios son unha indicación preciosa para o público de provincias (sic), que compra normalmente os libros galardoados. O público de aquí (París) é xeralmente máis escéptico no que se refire aos premios… aínda que acaba comprándoos. Un premio pode darlle impulso a un bo libro (é o caso de Guilloux [Le jeu de patience –O quebracabezas, Premio Renaudot, 1949]), mais raramente a un malo. Pola contra, libros que non chamarían a atención do publico véndense máis facilmente se son premiados. Por tanto, os premios son indispensábeis para guiar o lector medio na elección dos seus libros.»

Os dous últimos enquisado son René Autem, tallista, e Madame Domont, 45 anos, secretaria de dirección, que G. Bonnefoi presenta como «lectores medios», signifique isto o que significar, porque o lector medio, como o lector ideal, é só unha figura retórica. Reproduzamos integramente as súas respostas:.

Autem: «Infelizmente, estou limitado financeiramente e tamén polo pouco tempo que dispoño para ler fóra do meu traballo. Non podo permitirme, polo tanto, nin comprar un gran número de libros, nin comprar calquera libro. Son como o tipo que ama as carreiras de cabalos, mais que non sabe a que cabalo xogar. E non me é posíbel correr moitos riscos. Compro con gusto os libros que me sinala a crítica e os que son premiados».

Domont: «Cando se traballa, tense xeralmente pouco tempo para ler e é difícil estar ao corrente de todo o que aparece. Os premios literarios son, neste punto, referencias útiles.// Non obstante non son desas xentes que cada ano compran o Goncourt cos ollos pechados, como outros van cada semana ao seu cine de barrio sen se preocuparen do que se proxecta. Acho que os premios non son  obrigatoriamente unha garantía de calidade e que o gusto de cadaquén é o guía mais seguro.»

Nesta última entrega, G. Bonnefoi fai un balance das respostas e en realidade, afirma, non hai nada con que se entusiasmar. De nada serve propor a supresión dos premios literarios e de nada serviría a súa multiplicación, pois dos 700 premios que se outorgan anualmente en Francia só catro ou cinco son «serios», aínda que non indica cales. Tamén afirma, baseándose nas respostas á enquisa, que as manobras e os apaños son difíciles de detectar, se é que existen [difíciles de detectar? En segundo que lugares; no noso país cando un escritor non gaña un premio ao que se presentou, houbo trampas ou manobras estrañas. O ano que el o gaña, todo foi correcto: ou sexa, que a detección de manobras estrañas e amaños nos premios literarios, teñen os seus «detectadores» experimentados e seguros, sempre ollo vixilante: os escritores que non os gañan], chama a atención sobre «os inconvenientes inevitábeis dos premios e que os xurados ás veces premian grandes obras». Con todo, avisa, se un lector se deixa guiar polos premios, resulta que nunca lerá a Sartre, Gide, Valéry ou Martin du Gard. E podía engadir outros nomes aínda vivos naquel 1950: Paul Eluard, André Breton, René Char, Albert Camus, Georges Simenon…[1]

En fin 72 anos despois desta pequena enquisa, o tema dos premios literarios en Francia –como en todos os lugares– continúa a ser polémico. Fálase de corrupción dos xurados, de compra dos seus membros por parte de certas editoriais, de estrañas manobras, de amaños, e de todo o que vostedes queiran. Varias editoriais están sempre no punto de mira dos críticos cos premios: Gallimard, sobre todo, Seuil, Grasset e outras. A bibliografía sobre o tema é ampla e mesmo existen informes oficiais que avisan das corruptelas. Para facerse unha idea, velaí as editoriais que dende o ano 2000 até a actualidade se levaron o Goncourt: Gallimard (7), sen contarmos os anos en que ganaron autores de editoriais do grupo: un ano a editorial P.O.L. e outro Mercure de France; Actes Sud (editorial idependente) (5); Grasset (2); Albin Michel (2); Seuil (1), L’Olivier (1) e Philippe Rey (1). A premio Goncourt foi instituído en 1903, concédese, como se sabe, á mellor novela do ano, segundo os xurados, claro. O gañador recibe, actualmente, un cheque ao portador de 10 euros: o que contan son as vendas posteriores –Marguerite Duras, por exemplo, de O amante, premio Goncourt 1984, vendeu máis dun millón de exemplares–; só un escritor rexeitou o galardón: Julien Gracq, ao quen se lle concedera pola novela Le rivage des Syrtes. En 1960 concedéronlle o premio a Vintila Horia, por Deus naceu no exilio: despois do ataque dos comunistas demostrando que pertencera á fascista Garda de ferro romanesa, renunciou ao premio.

Para ir acabando, velaí as editoriais que dende o ano da súa fundación en 1903 gañaron o Goncourt –hai que ter en conta que algunhas delas naceron despois de 1945 ou anos despois, como Actes Sud (fundada en 1978): Gallimard: 35. Grasset, 17, Albin Michel 11, Seuil 6; Mercure de France, 5; Actes Sud, 5: Flammarion, 4. Julliard, 4; Minuit: 3; Fayard: 3; Plon: 3; Calmann-Lévy: 2. Os vinte restantes foron a parar a vinte editoriais diferentes, algunhas delas, a maioría, hoxe desaparecidas (20 restantes porque non se conta o ano en que Gracq rexeitou o galardón). E xa para acabarmos, velaí o comunicado de Julien Gracq polo cal renunciaba ao premio Goncourt, concedido a finais de 1950:

«Tomara, hai máis dun ano, decididamente partido contra os premios literarios. Dixérao en termos máis duros en A literatura no estómago. Dixen, hai cinco días, e publicamente, que non podía aceptar, despois de A literatura no estómago, un premio literario. E de ningún xeito era posíbel tomar esta declaración por unha maneira de se facer rogar. Non nego que estou impresionado por unha determinación tan forte. Recoñezo tamén moi facilmente que se ben eu non amo os premios literarios, hai entre eles algunhas eleccións que ningún escritor ten dereito a rexeitar sen unha intolerábel grosería. É obvio que non os rexeito. Dito isto, non podo, como indiquei claramente, facer outra cousa que rexeitar o premio que me foi outorgado», declaración pública de Julien Gracq efectuada diante dos xornalistas o 4 de decembro de 1950 nun restaurante da Praza do Odéon, de París, un día despois do fallo do Premio Goncourt.

[1] Sobre os premios literarios franceses, véxase, nesta mesma web, o escrito de Lothar Baier Premios literarios e mercado.