Helena Miguélez Carballeira: “A novela ‘Patria’ e outros textos literarios están escritos directamente no rexistro do consenso estatal”

Manuel Veiga Taboada.

Helena Miguélez Carballeira (Vigo, 1978) é profesora, desde hai vinte anos, na universidade de Bangor (Gales). Estudou Filoloxía Inglesa na Universidade de Vigo e fixo un mestrado de tradución en Edimburgo. As súas principais investigacións xiran arredor da Filoloxía e dos chamados Estudos Culturais. É unha das impulsoras do Espaço Clara Corbelhe e autora dun libro: Galiza, um povo sentimental? (Através Editora) que vai pola terceira edición e que leva por subtítulo: Género, política e cultura no imaginário nacional galego. A obra mereceu o premio da AELG ao mellor ensaio, no 2015. É tamén doutora en Estudos Hispánicos e directora do Centro de Estudos Galegos en Gales. Cando lle pregunto se é tamén unha das representantes da nosa intelectualidade emigrada, responde que non lle gusta a definición, “porque nunca se nos preparou coa idea de que os nosos coñecementos ficasen no país”.

Gales, Galiza, a Galia, Galitzia (en Ucraína e Polonia), Gálata (un barrio de Istambul), cidades como Galway en Irlanda, por non mencionar o bíblico Galilea. Hai algunha razón para esa coincidencia de nomes?

É unha pregunta recorrente que me fan cando saben que estou alí. Pero nunca me preocupou.

Por que quedou en Gales?

Fun ao Reino Unido cunha bolsa Erasmus, en 3.º de carreira. Despois, cando entreguei a tese en Edimburgo, busquei traballo. Irlanda, Escocia e Gales interesábanme máis pola cuestión nacional. E colléronme en Bangor. Tiña 25 anos.

Pensou en volver?

Nunca o vin academicamente factíbel. Supón un proceso burocrático árido e complicado. O entorno anglosaxón ten grandes diferenzas administrativas. Para min traballar fóra foi a opción perfecta. Aínda que cada vez son máis consciente dos custos, porque valoro a vida social de aquí e facer parte de movementos sociais e políticos galegos. Pero era a opción que tiña e que nunca cuestionei porque me resultou fácil encontrar traballo.

Que diferenzas ve entre a universidade galega e a galesa?

Hai bastantes, pero creo que cada vez menos. O proceso de integración chamado Boloña abriulle as portas a certa mercantilización. Graos con poucos estudantes vólvense fráxiles. Pechan departamentos só con que en dous anos teñan poucos alumnos. Alá non somos funcionarios, senón empregados dunha institución de orixe pública, pero na que cada vez entra máis capital privado. Hai outros ámbitos nos que a universidade de alá é diferente. O acceso e a promoción interna, por exemplo. Non son procesos tan complexos e tan tediosos coma aquí. Alá digamos que hai que encher menos papeis.

Como se ve alí o celtismo?

É parte do imaxinario cultural común. Gales considérase unha nación celta. É o país onde máis se fala unha lingua de orixe celta. O galés é máis usado ca o irlandés, que o bretón e ca o gaélico escocés. Por outra parte, a lingua da Illa de Man e o cornuallés xa morreron os dous.

O galés ten moito que ver co bretón.

Son dúas variantes dunha mesma póla, os seus falantes enténdense entre eles. Os nacionalistas galeses van moito de vacacións a Bretaña. Aínda que tamén ao País Vasco, porque se identifican con iso de ter linguas moi distantes da dominante. Dentro das linguas celtas hai dúas familias. O irlandés entronca co gaélico escocés e o galés co cornuallés e o bretón. Hai que ter en conta que Bretaña foi poboada por galeses.

Saquei o tema do celtismo, porque hai bastantes historiadores que din que é un concepto indefiníbel e que non se pode dicir qué territorios de Europa foron celtas e cales non.

En Gales está institucionalizado. Nas universidades existen departamentos de Estudos Galeses e Celtas. Tamén se estuda o irlandés, tanto a lingua coma a literatura.

Eles consideran Galiza unha nación celta?

É controvertido, porque o criterio que se usa é o da lingua. No cultural, e no musical sobre todo, está máis aceptada. Pero non ven claro que Galiza deba pertencer á chamada Liga das Nacións Celtas. Hai tres anos, por exemplo, en Bangor, houbo un congreso de Estudos Celtas e non había ningún panel sobre Galiza nin presentou ninguén temas galegos.

Cal é a situación da lingua?

É probábel que xa superase o seu peor momento. Na segunda metade do século XX o número de falantes baixou até o 19%. Agora están aplicando políticas de preservación bastante ambiciosas, promulgadas por un goberno laborista que non está en coalición cos nacionalistas, pero que se deixa aconsellar. Queren conseguir, para o 2050, un millón de falantes, nun país que ten algo máis de tres millóns. Están apostando pola inmersión na escola. Os pais poden elixir entre bilingüismo, inmersión ou galés só como materia.

Parecido ao modelo vasco.

Si. Pero os pais, mesmo que non falen galés ou que sexan inmigrantes, están pedindo bilingüismo ou inmersión. Os prexuízos estanse superando. Dise que é bo saber galés se estás traballando en Gales. E tamén está bastante estendida a idea de que o bilingüismo beneficia o desenvolvemento intelectual. Están saíndo datos que indican que os bilingües teñen mellor rendemento na escola.

Aquí temos a impresión de que o galés ten menos presenza ca o galego.

Aínda que a proporción de falantes é menor, as actitudes son mellores ca as de aquí. Falar galés onde eu vivo é importante. A lingua está por todas partes. Na universidade, o 50% do persoal ten o galés como primeira lingua, tamén ten moita presenza na cultura, etc. É certo que o número de falantes que hoxe temos de galego é máis grande, pero tamén é un sector moi vulnerábel, moi fráxil. Podemos sufrir un baixón radical nunha xeración.

Que destaca dos anos que leva alí?

A propia experiencia do desprazamento, que é unha aprendizaxe continua no cultural, no político e no lingüístico. Xa vivín máis tempo en Gales ca aquí.

Como nos ve desde fóra?

O meu aprecio pola vida de aquí é maior. Vexo moito mellor as cousas do que as vedes vós. Aquí hai resistencia ao contrato neoliberal. Alí non hai ningunha. Tamén é maior o nivel de politización de aquí. A ollada crítica. Percibo unha esfera pública máis diversa, aínda que aquí tamén estea a recuar.

Alí tamén hai nacionalismo…

Pero en Galiza o nacionalismo e o independentismo están asociados a posturas combativas, porque falar de autodeterminación supera o límite do permitido.

Insisto en que alí tamén hai un conflito nacional.

Pero non está vinculado a movementos radicais, socialistas ou feministas. Non hai por exemplo un sindicato asociado ao nacionalismo galés. Se queres sindicarte ten que ser no laborismo británico. En Galiza a combinación entre xustiza social e loita nacional resulta moi intuitiva. Aquí a esquerda non é antiintelectual, senón ao contrario. A mobilización, sobre todo nacionalista, vai acompañada dunha formación intelectual bastante alta. Alí non necesariamente. Alí o antiintelectualismo está máis asentado. Priman o pragmático, o instrumental.

Que se coñece no Reino Unido da cuestión nacional en España?

Hai un coñecemento xeral de que España ten nacións históricas. O que non sabían –e o proceso catalán foi instrutivo– é que eses procesos políticos pola autodeterminación pódense tratar pola vía militar, como recolle a Constitución [refírese ao papel que lle recoñece ao Exército o artigo 8 do Título Preliminar, como garante da “integridade territorial”]. O de Cataluña provocou incredulidade. O que sucedeu o día do referendo foi para eles unha sorpresa. As cousas alí lévanse de distinta forma. E iso que, até certo punto, as competencias autonómicas nosas son maiores ca as que teñen no Reino Unido.

Vostede é profesora de Estudos Hispánicos. En que consisten e a que lle dá importancia esa materia?

Os Estudos Hispánicos entran alí no ámbito das Linguas Modernas. Estudamos a lingua, neste caso o español, e toda a cultura relacionada con ela, incluída por suposto Hispanoamérica. E facemos investigación activa. En Bangor ensinamos tamén o conflito lingüístico-cultural que hai no Estado español. Por iso temos Lingua e Cultura Galega ou Estudos Cataláns.

Interesan os estudos hispánicos alí?

O que máis importa é atraer estudantes. É dicir, interesalos para que aprendan español. A aprendizaxe de linguas modernas no Reino Unido, sobre todo desde o Brexit, están ameazadas. Os que falan unha lingua que non sexa o inglés resultan unha excepción. Os galeses son dos poucos que poden aspirar a ser bilingües.

En que consistía o mestrado que fixo vostede en Tradución?

Daquela quería ser tradutora, pero facendo o mestrado descubrín o estudo da Tradución como un fenómeno cultural e un obxecto de investigación en si mesmo. Fixen o Traballo de Fin de Mestrado sobre as traducións ao inglés de La plaça del Diamant, de Mercè Rodoreda, que tamén temos en galego, en Positivas, nunha moi boa tradución de Pilar Vilaboi. E sigo a investigar o eido da tradución. Os traballos que estou dirixindo en Bangor van sobre iso.

“Os nosos pais preparáronnos para ter títulos universitarios, pero non nos transmitiron os seus coñecementos prácticos”

Que fan vostedes no Centro de Estudos Galegos de Gales do que é directora?

Está financiado pola Xunta. Fai parte da rede de estudos galegos internacionais. Hai centros en Cuba, no Brasil, tres ou catro en Alemaña, Italia, Finlandia, etc. Son centros de docencia e investigación que serven para darlle proxección á nosa lingua. En Gales damos cursos de galego dentro do grao de Estudos Hispánicos, promovemos o diálogo cultural entre Gales e Galiza e froito diso fanse traducións, visitas e participamos en festivais literarios.

Vostede recibiu a Orde Gorsedd Beirdd Ynys Prydain pola súa contribución ao País de Gales e á lingua galesa.

Si. Cada ano o evento galés máis importante é o Eisteddfod. É o festival de cultura galesa e en galés máis destacado. Provén dunha tradición decimonónica recuperada, enténdese, desde a Idade Media. O festival inclúe competicións literarias cun xurado de bardos. Entréganse premios de poesía, tradución, etc. Unha das categorías galardoa a contribución á cultura en galés. E nese apartado recoñeceron o labor do noso Centro de Estudos Galegos, como institución que divulga a cultura galega en Gales e viceversa. Temos poetas galeses traducidos ao galego. Na revista Dorna saíu, no 2014, unha escolma.

Pertence vostede a unha xeración de emigrantes cualificados. Que pode supoñer iso para Galiza?

Eu non o vexo desde esa perspectiva. Dise que somos a xeración máis preparada e que, por ter estudos superiores, a nosa emigración é a máis sangrante. Eu considero, en cambio, que os titulados nos oitenta e noventa, fillos da clase rural tradicional que se trasladou á cidade, somos froito das políticas do desarrollismo franquista. Os nosos pais pensaban que o deles era unha miseria e querían que os seus fillos estudasen para acceder a profesións cualificadas, liberais. Querían que non fósemos coma eles. Pero a quebra de coñecementos que se deu é un dos maiores desastres socioculturais que se produciron na Galiza posfranquista. Refírome aos coñecementos que tiñan os nosos avós e mesmo os nosos pais proletarizados. O meu pai traballaba na Citroën e a miña nai foi quiosqueira, pero saben o que hai que facer nunha matanza ou como se coce o pan ou preparar unha horta. Os seus pais pasáranlles a eles eses coñecementos, pero cando nos tiveron a nós algo aconteceu. Foi a idea de progreso que levaba a pensar que todo aquel saber era inútil para nós. Querían que tivésemos un título, pero resulta que as estruturas socioeconómicas do país non están feitas para absorber a cantidade de licenciados que houbo hai trinta anos. Camiñamos cara a unha terceirización masiva que non absorbe toda esa cantidade de enxeñeiros, informáticos…

Seica hai oito mil médicos no paro, segundo dicía non hai moito o decano de Medicina…

Pode. Nunca se nos preparou coa idea de que os nosos coñecementos ficasen no país. E, no entanto, nese proceso, españolizáronnos. Unha cousa e outra van da man. Foi un proceso fulminante, aconteceu nunha xeración.

O proxecto Clara Corbelhe é crítico e independente. Pensa que niso ten algo que ver que moitos estean a dar clase fóra? Que sexa iso o que lles dá autonomía?

Non unha maioría, pero algúns si. Temos investigadores independentes, tamén xente que aínda se está formando ou que está co doutoramento e tamén compañeiros que veñen da militancia e a organización política. Creo que esa autonomía vén un pouco dada polo conxunto, xente con diversas capacidades e sen xerarquías. Unha das razóns de ser do grupo é a de capitalizar, aínda que non me guste esa palabra, a produción intelectual inherente á militancia, que é un xeito de intelectualidade do pensar, pero tamén do facer. Esa dupla dimensión para nós é moi importante. Unha sorte de intelectual colectivo no que todos nos implicamos, tanto na pescuda das fontes primarias, a organización do arquivo, a historia oral, a interrogación crítica desas fontes e así até a escrita e a edición. O resultado final é un produto de todo o grupo.

Dicíao porque aquí moita xente, á hora de investigar, ten medo a disentir da institución universitaria: do director de tese, do catedrático…

O noso espazo nace precisamente para darlle cabida no debate público á produción crítica, para que non vaia só a revistas universitarias. Moita desa produción ten valor político e pode incidir na crítica ao poder, ás institucións, á cultura e ao propio relato historiográfico. Nós chamámoslles estudos emancipatorios galegos, que non son un grao nin unha carreira, pero que a nós nos gustaría ir configurando como un conxunto de saberes interdisciplinares que axuden ao noso proceso de emancipación. Hai moitas investigacións boas e interesantes que non están incidindo no proceso social.

Suso de Toro lembrou na revista Luzes que o Nunca Máis non afectou só a mariñeiros e ecoloxistas, senón a Galiza en conxunto. El di que Galiza é a xente, pero tamén a terra. En Clara Corbelhe parece que comparten ese punto de vista. A lembranza dos encoros, a expropiación das comunidades de montes…

O vencello da sociedade dispersa coa terra, que era o seu medio de vida até hai pouco, era fortísimo e iso inclúe o mar e os mariñeiros. Até hai nada o sector primario era o primordial. Nesa relación entre a sociedade e a terra, na nosa relación co medio material, é onde se produciron os grandes procesos de desposesión. Agora, por exemplo, os eólicos volven situar aí o problema. Os montes comunais sempre estiveron ameazados polo Estado, que tiña interese en desartellar a estrutura comunitaria. Os plans de reforestación franquista comezaron xa na década do 1940. Os alcaldes xogaron moito papel. Coa desculpa de que o monte común non tiñan entidade xurídica, o Estado negociaba co alcalde.

Nun dos traballos do primeiro número da revista Clara Corbelhe fálase do proxecto de colonización na Terra Cha, nos anos sesenta. Di vostede que un dos antigos colonos se refería á Xunta e mencionaba a Manuel Fraga Iribarne como representante das institucións, coma se non houbese un cambio de réxime. Dálle a iso algún significado ou é un simple erro?

Era obviamente un equívoco, pero que di moito. Indica até que punto os colonos vían a continuidade entre a Ditadura e o que veu despois. Eles mesmos continuaron pagando esas propiedades até ben entrado o século XXI.

Este verán estivo vostede dirixindo traballos académicos, como dicía antes. O mestrado era sobre Estudos de Tradución. Pode explicar de que van?

Analizan distintos fenómenos, desde como se traducen artigos sobre a guerra do Iemen, até os subtítulos de series de televisión. Hai alumnos que queren ser tradutores e nese caso o seu proxecto é máis práctico, máis técnico. Os que queren facer carreira universitaria vinculan máis a tradución coa ideoloxía. É dicir, analizan como a tradución agocha xestos ideolóxicos e que papel xogan no campo cultural.

Vostede publicou un traballo no que estuda esa influencia da ideoloxía cando se traslada un texto dunha cultura a outra.

Ten a orixe nun simposio que se celebrou en Suecia, no 2019, e no que nos convocaron a falar a doce hispanistas. Foi despois do referendo catalán e tratábase de analizar a literatura e a política nese período. Cando analizamos escritas bilingües, textos consagrados que pasan do galego ou do vasco ao castelán, non estamos ante meras traducións, senón ante reescrituras xeopolíticas que teñen que pasar polo ollo de agulla do consenso estatal posfranquista, sobre todo en materia dos conflitos nacionais. A ideoloxía do consenso da Transición tamén se manifesta como linguaxe literaria e hai escritores que escriben directamente nese rexistro, como Fernando Aramburu ou Javier Cercas. Esta linguaxe manifesta distintas inflexións segundo o tema. Para o galego xa sabemos en que consisten. Son ideoloxemas que representan o imaxinario estatal sobre nós. É dicir, Galiza como cultura remota, premoderna, etc. É o que Pablo Pesado denominou “Galiza como depósito de ancestralidade”. Para o caso vasco, os exemplos dese consenso estatal encóntranse na novela Patria ou en Ocho apellidos vascos. A loita independentista aparece deshistorizada e relacionada con vidas subxectivas, non inseridas nun colectivo. Son representacións literarias do conflito que negan o seu carácter político. Esta teoría axúdanos a analizar as diferenzas entre os textos e as traducións. Son traducións ideolóxicas.

Pode poñer un exemplo?

Hai un conto, nunha antoloxía en éuscaro de Ibán Zaldúa, que inclúe un relato breve sobre un etarra que custodia unha toba ou zulo. O etarra fala, en primeira persoa, do seu baixo estado de ánimo, case depresivo, tentando xerar certa empatía no lector. Ese conto non se incluíu na tradución ao castelán desta antoloxía. A linguaxe pos-ETA non permite que se empatice cun suxeito etarra, o que conduce ao maniqueísmo.

O que non é moi literario…

É que Patria, por exemplo, é o contrario da literatura. Hai non só maniqueísmo, senón revanchismo. O texto orixinal está en castelán, pero foi anunciado como unha representación histórica do tema vasco. Mariano Raxoi dixo que era un libro boísimo, que Patria explicaba moi ben o problema. Textos así están escritos xa orixinalmente nesa linguaxe dos consensos estatais.

O que poderiamos chamar: sociolecto R-78.

Algo así.

Tamén estudou o uso da discapacidade en certas obras.

Analicei a función simbólica dos personaxes con discapacidade en produtos culturais pos-ETA, por exemplo a Arantxa de Patria. Esas ideas que antes describín como tabús non articulábeis pódense expresar só a través de persoas con discapacidade. Arantxa é a irmá parapléxica dun etarra e é a que consegue que o etarra pida perdón. Trátase de persoas que polo tipo de emocións culturais que provocan no contexto español: pena, compaixón, etc. (nunca son persoas empoderadas), son utilizadas polo narrador como dispositivo con carga simbólica extra e poden actuar de ponte cara a unha resolución do conflito, que sempre pasa pola renuncia á idea de que é un conflito político. Sempre se resolve a través de emocións culturais.

A piedade cristiá.

Si. Vai por aí.

“O discurso da ‘España baleira’ é un discurso españolizador”

Xa mencionamos antes os proxectos franquistas de colonización interior. Vostede estudou os textos legais. Que conclusións tirou?

Gran parte do meu traballo está orientado a ver como se manifestaron, nos séculos XX e XXI, os discursos de colonialidade interna en relación cos movementos autodeterministas do Estado. Pero tamén aparecen noutros ámbitos como a reforma agraria franquista. Teñen moitas vetas e unha delas foi a colonización agraria, a través do chamado Instituto Nacional de Colonización (INC). O seu obxectivo era transformar terras de secaño en regadío e a colocación de traballadores rurais en concellos agrarios de nova planta, os chamados “Pueblos de colonización”. Estudei a palabra “colonización” nese contexto para ver se remitía ao imaxinario franquista do colonialismo imperial. E a evidencia que temos, no propio artigo do INC, é que así foi. Hai alusións, unhas veces directas e outras evocadoras, á colonización agraria como unha xesta imperial, a unha nova empresa na que a natural enerxía imperial española se podía reconducir internamente. De feito, en Cáceres, a un deses “pueblos” puxéronlle de nome “Pizarro” e a outro, en Badaxoz, “Hernán Cortés”.

En Galiza onde se fixeron?

Na Terra Chá. Fixeron catro: Arneiro, Matodoso, Veiga de Pumar e A Espiñeira. A desecación da lagoa de Antela tamén foi unha actuación do INC. Eran intervencións a grande escala no territorio para promover a industrialización agraria.

Pero en Galiza non había apenas terras de secaño.

Claro. A colonización neses catro lugares da Terra Cha tiña que ver coa introdución de explotacións gandeiras de gran tamaño. Outro dos obxectivos era crear unha nova clase de agricultores propietarios e romper cos valores do comunal e que cada quen mirase polo seu. O réxime velaba esas novas subxectividades rurais. Os colonos estaban moi vixiados.

Que resultado deron eses catro proxectos?

A bibliografía do INC deixa establecido que economicamente foi un fracaso. Mais, se temos en conta a nacionalización de poboación antes dispersa e sen relación apenas co Estado, hai que dicir que se creou unha sociedade rural agradecida a Franco. Niso foi un éxito. No primeiro número da revista Clara Corbelhe entrevistamos colonos do Matodoso que aínda viven e ao capataz do Arneiro. 

Agora está a ler bastante literatura sobre a “España baleira”. Que conclusións obtivo?

Non teño aínda valoracións. Achégome aos discursos culturais dese debate a través dunha hipótese, a de que a España baleira é un discurso españolizador.

Por que?

Reformula ou propón que interpretemos a historia agraria do século XX e as grandes consecuencias que tivo, ecolóxicas e sociais, a través de perspectivas despolitizadas e homoxeinizadoras.

Por exemplo?

O Ministerio chamado de Transición Ecolóxica e Reto Demográfico fala de paquetes de medidas para responder ao proceso de despoboamento e de falta de servizos en certos enclaves como medidas que deberían funcionar en todos os territorios. Négase a evidencia de que hai contextos nos que a loita contra a violencia eco-social do franquismo xa conformaron culturas políticas nacionais. Estou a pensar en Castrelo de Miño, As Encrobas, etc. O propio Sergio del Molino, autor de La España vacía e Contra la España vacía, afirma na segunda parte, na secuela, que lamenta o efecto disgregador que puido provocar este debate, coa creación de novos partidos rexionais. El di que o obxectivo do seu libro era o contrario, o de unir en clave nacional española os afectos que nos produce a nostalxia da vida rural desaparecida. É dicir, non se quere que entendamos en termos históricos e políticos o proceso de desarticulación do rural, que vén de lonxe.

Pensa que é posíbel recuperar algún dos valores do campo? E, de ser así, cre que sería oportuno?

No mínimo, hai dous que nos resultarían útiles a curto prazo: o aproveitamento da proximidade e a capacidade de autoabastecemento. O autoabastecemento parece que ten connotacións negativas, porque se pensa na subsistencia e na autarquía. Non obstante, ter ao teu redor o que necesitas para manter a vida e sen esgotar os recursos, porque é sustentábel, forma parte dunha sabedoría que aínda teñen os meus pais. Haberá quen acuse de nostalxia e de romantizar o rural, pero xa se fala de que estamos nos albores do colapso, o problema enerxético está como está e a cuestión dos alimentos é cada vez máis urxente. Agora cítase a soberanía alimentaria, pois o noso rural sabíao até hai moi pouco. Nunha xeración perdemos esas habilidades, xa non nos alimentamos co próximo e dependemos de cadeas de distribución global de alimentos.

O ensaio galego vén mostrando, nos últimos anos, novos enfoques. Penso en Um país a la gallega. Galiza no No-Do franquista, de Beatriz Busto Miramontes ou no seu Galiza, um povo sentimental?

Non sei se son enfoques novos. Mais, o importante é a diversidade e que haxa un ecosistema para o ensaio crítico forte e tamén un diálogo entre a universidade e as editoriais. Algo que xa entendera Ediciós do Castro, nos oitenta, cando xa publicaba traballos universitarios. Trátase de estar atentos ao que se estuda nas universidades. E despois que haxa control de calidade nas propias editoriais. É importante, por exemplo, que os ensaios críticos vaian con bibliografía, o que non sucede en todos os casos. Tamén é bo que un ensaio comunique claramente cal é a hipótese ou o argumento que desenvolve, o que non sempre queda claro. A propia escrita pódese traballar desde a editorial.

Talvez os universitarios non valoran moito a publicación, porque non puntúa nas súas probas de ascenso interno.

Iso é verdade. Houbo unha tendencia a darlle prioridade á publicación en revistas especializadas que se distribuían por subscrición universitaria. Posibelmente, a divulgación non era até hai pouco un valor en alza, pero penso que iso está a cambiar pola influencia que vai ter a entrada da empresa na investigación académica. Polo menos no ámbito anglosaxón xa é visíbel. No Reino Unido chámaselle impacto. O que se investiga non pode quedar recluído na universidade. Iso comezou a suceder nas ciencias, pero xa está a pasar tamén nas humanidades.

Hai dez anos que publicou —primeiro en inglés— Galiza, um povo sentimental? Género, política e cultura no imaginário nacional galego. Unha das ideas que defende é que a nosa identidade foi creada polos outros, polos de fóra.

Non tanto polos outros, pero si en relación dialéctica co que dicían os outros. O debate identitario era necesario no momento do rexurdir nacional e así o entenderon os chamados Precursores. Pensaban que se podería atopar un relato diferenciado a partir do celtismo, mais ese discurso construíuse arredor das marcas do posíbel, como non podía ser doutra maneira, que viñan ditadas por instancias estatais, como a Academia da Historia, que empezaban a regulamentar a disciplina. A idea da diferenza nacional galega podería estar relacionada coa identidade celta, pero comezou a ser imbuída de trazos relacionados co irracional, poético, feminino, o que no libro subsumo na categoría do sentimental.

Para o Romanticismo os sentimentos eran algo positivo.

Si, de feito a cultura sentimental está bastante relacionada cos valores da Ilustración. Pero o que significaba “sentimental” a finais do XIX xa estaba penetrado pola división sexual. O masculino e viril reunía uns valores e o feminino outros. Cando a finais do XIX, principios do XX, se fala dunha Galiza feminina cunha identidade celta galega, con iso non se estaba dicindo nada positivo naquela altura. De feito, esta foi unha das “guerras culturais”, por usar un termo moderno, que intentaron dar as Irmandades da Fala. A súa preocupación era como volver masculinizar os discursos nacionais e como escindir o nacional da produción poética, mesmo do elo rosaliano.

O propio galeguismo tenta que a muller rural galega, considerada promiscua, pase a recibir a caracterización de abnegada.

Aí converxen dúas lóxicas, a orientalizante da muller rural galega hipersexual, salvaxe, que aparece repetidamente, por exemplo na obra de Emilia Pardo Bazán, e o problema de clase que está na cerna do galeguismo cultural. A pregunta que se fai este sector é: que facemos coa poboación rural, tendo en conta que é nela onde radica a esencia da nosa identidade, cando, ao mesmo tempo e dun xeito paradoxal, querémola civilizar. Nese transvase é onde se sitúa esa transformación da muller rural galega, non suxeita á lóxica da burguesía patriarcal, en nai, pura e abnegada. Iso da muller rural galega promiscua era un problema para o nacionalismo da época.

Vese tamén no mundo literario. Galaxia tiña como criterio elevar o ton da cultura. O exemplo foi a tradución de Martin Heidegger, mentres que Xosé María Álvarez Blázquez recolle ditos, refráns e cancións populares e publica libros baratos que consegue vender a miles polas feiras.

A liña de Álvarez Blázquez inaugurouna Valentín Lamas Carvajal, pero non foi a gañadora. A gañadora foi a murguiana. O ronsel no que estamos é murguiano. A idea de crear institucións culturais espelladas no organigrama estatal, como a Real Academia, e homosociais, baseadas en redes de sociabilidade e intercambio de capital simbólico entre homes, é culturalista. Mágoa que non se desenvolvese esa liña de Lamas Carvajal e Álvarez Blázquez.

Os estudosos galegos da época eran acusados con frecuencia de afeccionados, partidistas e de non ter método. Aí está a polémica entre Sánchez Moguel e Murguía.

Claro. Estaba en xogo a propia profesionalización da historia, é dicir: quen podía chamarse historiador. E se aquilo que facían na rexión, á marxe, se podía considerar historia ou só era o resultado dun “apego irracional al terruño”. Con iso o que se pretendía era denegarlles o prestixio que a profesión de historiador estaba chamada a ter, sobre todo co seu aliñamento cos procesos de nacionalización estatal.

Gustaríalle volver a Galiza definitivamente a traballar?

Home, xaora.