Homenaxe a Missak Manouchian, poeta e liberador

Xesús González Gómez.

«Eran vinte e tres cando os fusís floreceron», é un dos versos do famoso poema de Louis Aragon «L’Affiche Rouge». Vinte e tres homes, todos comunistas (entre eles algún trotskista), a maioría non franceses: armenios, polacos, italianos, húngaros españois, moitos xudeus, autores duns 70 atentados contra as forzas nazis de ocupación, que puxeron especial dilixencia en atrapalos: ao final –coa axuda da policía francesa– caeron e foron, a maioría, fusilados en febreiro de 1944. Outros, deportados a campos de concentración. Unha vez detidos, os alemáns encheron París de carteis (affiches) de cor vermella onde aparecían as fotos dalgúns dos fusilados e mais fotos de diversos dos atentados que cometeran. E unha lenda: Des libérateurs? La Libération par l’Armée du Crime (Liberadores? A liberación polo Exército do crime).

O líder do grupo Era Missak Manouchian, armenio, xudeu e militante comunista. Os outros membros do grupo que foron asasinados polos alemáns eran: Celestino Alfonso (español, 27 anos); Josef Boczor Wolf (húngaro, 38 anos); Georges Fernand Cloarec (francés, 20 anos); Rino Della Negra (italiano, 19 anos); Thomas Elek (húngaro, 18 anos), Spartaco Fontano (italiano, 22 anos); Moijze Fingerwajg (polaco, 19 anos); Jonas Gedulgig (polaco, 26 anos); Emeric Glaz (húngaro, 42 anos); Léon Goldberg (polaco, 19 anos); Szlama Grzywacz (polaco, 34 anos); Stanislas Kubacki (polaco, 36 anos); Cesare Luccarino (italiano,22 anos); Armenak-Arpen Manoukian-Lavitiant (armenio, 44 anos); Marcel Mieczylaw Rajman (polaco, 21 anos); Roger Joseph Rouxel ((francés, 18 anos); Antonio Salvadori (italiano) 24 anos); Willy Schapiro (polaco, 29 anos); Amedeo Usseglio.-Polaterra (italiano, 32 anos); Wolf Wajsbrot (polaco, 28 anos); Robert Witchitz (francés,19 anos). Moitos destes homes eran, como xa dixemos, ademais de comunistas, xudeus[1].

En febreiro do 2024, Manouchian e mais a súa esposa Melinée foron entronizados no Panteón francés, recoñecendo, e homenaxeando, xa dunha vez por todas, a todos aqueles inmigrantes que loitaron (e moitos morreron) en Francia contra o nazismo e o fascismo. Está ben lembralos cando nestes momentos a denominada Unión Europea está a estudar a construción do que con eufemismo denominan «campos de refuxiados» fóra das fronteiras de Unión. Noutras palabras, así como os nazis erixiron os máis criminais campos de exterminio fóra das fronteiras alemás, agora, esta Unión Europea quere construír novos campos de concentración fóra das súas fronteiras. Sábese que a idea partiu da primeira ministra italiana, Georgia Meloni, na súa loita contra o que se está a denominar inmigración ilegal. [Meloni xa inaugurou diversos «campos» deste tipo en Albania, e o señor Feijóo, evidentemente, aplaude e apoia tales construcións.] Curiosamente, a idea parte dun país que encheu de inmigrantes ilegais a Arxentina, os Estados Unidos, Francia, Alemaña, etc. etc. Todorov, inxenuamente (?), escribiu sobre os abusos da memoria. Seica os gobernantes europeos aceptaron que se abusaba da memoria, e así xa ninguén se lembra que Italia, Grecia, Portugal, España. Polonia, Hungría, etc., foron (e algúns continúan a selo) países de emigración de longa duración, como quen di. A maioría até hai tres días.

Mais vaiamos ao que tiñamos que ir.

Case que coincidindo coa entrada no Panteón de Melinée e Misssak Manouchian (tamén se gravaron os nomes dos outros membros do grupo), apareceu finalmente a poesía completa de Manouchian en lingua francesa en edición bilingüe armenio-francés, xa que en armenio escribiu a súa poesía «Maouchian».

O volume leva, ademais da introdución de Daennickx citada na nota 1, un prefacio do músico e actor André Manoukian, e unha máis que interesante nota do tradutor, Stéphan Cermakian[2]. Complétase o volume cunha serie de fotografías e a reprodución da última carta de Manouchian á súa dona, carta escrita en francés —era o que impuña a censura— e da que damos tradución ao galego.

Digamos, a grandes trazos, que Manouchian, poeticamente, estaba influído, segundo o tradutor, os lectores e lectoras poden comprobalo doadamente, por Baudelaire, Rimbaud, Hugo e os simbolistas franceses. Para min, porén, a maior influencia é a do autor d’As flores do mal. Entregamos aquí, vertidos desde a tradución francesa, algúns poemas de Manouchian. Sirvan como homenaxe

SUPERVIVENCIA

Mar turbio sempre é a miña alma.

Vellas lembranzas negras, dubidosas

Mudas desfilan no meu espírito…

Encadéanse todos os desexos,

O veleno cae en meu pasado errante

Do fresco zume dos meus soños.

Hoxe sobrevive a onte,

como ser o amigo de novos

soños, esperanzas e amores?

Días de saloucos tecidos de negro,

Sempre, ai, ligados ao meu corazón;

Tantas dolores, desaparecede.

Nós da miña alma, velenos do corazón

Ódiovos… pero sen que o queirades

Sodes hoxe o miolo da miña vida.

01/06/1930, París

DINME

Eles dinme: «Oh! es moi sombrío, moi sombrío!

Sempre escuras nubes flotan no teu fronte!

Atravesas distante o xardín da vida,

Mudo en ti mesmo e sempre apagado…»

A miña alma é un forno no que a cada instante

A vida febril lanza desexos.

Impulsos nostálxicos apértana sen fin

E a chama do meu amor resgárdaa acendida.

O lume do ardor ciscado en todas partes

Abátese coma un torrente sobre o mundo,

Desexo dar a todos con fraternidade

O beixo inmaculado do meu ardente amor…

Mais a escura dúbida converte  a miña alma

En inimiga do mundo circundante,

Pois tantas veces, ai!, fun enganado pola

Lingua sempre pérfida  dos humanos.

A miña alma está sedenta de soños de amor

Cando as mudas aspiracións me queiman,

E sobre o  meu rostro coma a bruma

Espállase en toda parte o fume da tristura.

26/05/1932, París

TEDIO

A rúa sen cesar exhala po e fume,

O ruído omnipresente sobe coma vapor,

Coma unha bruma espésase tumultuosamente

E insidiosamente ciscase na miña alma…

E o xentío reunido, coa praga da inquietude,

Coma unha serpe sobre si mesma se enrola…

Os meus desexos están presos nas súas alas,

E co seu veleno morren completamente…

E dócil ao tolo encanto das miñas fonduras,

En cada obxecto busco unha idea anónima…

Meus pulos descontentos pouco a pouco declinan

Pola inxección de opio da vaidade.

As horas de súpeto cánsanse do seu pasar

E beben veleno no mol tedio dos meus pasos;

Afástanse de min con odio as realidades,

Cores e formas vístense lentamente de nubes…

En van pido axuda aos queixumes do neno

Pra que boten da miña alma todo veleno e fastío,

Ou tamén a alegría triunfal do adolescente,

Pra que coa súa aperta me leve ao seo do soño…

Son unha illa lanzada lonxe da terra firme…

Unha vila inundada pola mar sen límites

Azoutada polas borrascas infinitas,

Que se laia sen fin sobre as súas costas rochosas…

02/0/1932, París

AUTO-RETRATO

Desencantado dos agoiros do tempo

Salvaxes pulos azoutan furiosamente

A túa alma e invadida de nostalxia entrégana

Á paixón encantadora, ao palacio da lingua melosa.

As túas raíces, que medraron no xardín

Da perdición, sempre reptan sempre para abaixo…

De cada pecado bebes o absceso con fedores de voluptuosidade

Desprezando a brida universal do tempo…

No teu pulo está o veleno de ruína…

Percorres os seus soños sen moderación,

E das mensaxes do ideal sagrado

Convérteste involuntariamente en innobre traidor.

Ás veces apáganse os fachos da esperanza

E as tebras apértante enteiramente…

O teu mundo interior, atormentado e salvaxe,

esmágase impotente contra a rocha da vida…

A túa alma, porén, é un fénix que se inflama;

Fecundada por forzas descoñecidas,

Renace vitoriosa das súas caídas

E elévase sen cesar até a luz…

10/12/1932, París

DUBITATION

Coma unha serpe unha dúbida mórdeme sen cesar;

Innumerábeis pensamentos déixanse no torpor,

E a vontade convértese en escrava… dous pulos entréganse

En min a unha loita febril e vehemente.

As forzas son sempre iguais neste tormento insensato;

O combate é atizado sen fin, a vitoria penosa;

En min un odio inflamado pola cólera

Espállase sen límites e quéimase sen cesar…

Sobre o impotente espectador dividido

Cae a aperta do tedio, anoxado pola espera…

É a miña alma, lector, que quixen darte

Porque o meu sufrir é tal que eu xa non a coñezo…

20/08/ 1933, París

NOCTURNO

Atormentado por Morfeo, entregueime ás caricias

Apracíbeis, atentas e maternais da natura;

As informes imaxes dos meus fondos flutuantes

Mudan e distínguense polo seu sopro de amor.

A paz en todas partes, a embriaguez voluptuosa

Únense na escuridade dos pensamentos…

Ilumínanse as estrelas, e a lúa de prata

Coma un espello, brilla nas augas do estanque.

Maceiras, amendoeiras no vestido de noiva,

Flores de mil nomes, nana no xardín fragrante

Ofrecen a súa alma a todos os ventos…

O recinto é templo silente, en fértil en prego.

O reiseñor aperta o corazón contra o meu..

No xardín, grilos e ras dan a súa melopea;

O orballo abraza aínda os tépedos calafríos;

Intres de frescor levan a noite ao beixo da alba.

Miña alma coma un neno mergullouse no encanto

Vendo as estrelas iluminarse, bébeda e tremente de amor ;

A inesgotábel delicadeza da primavera fai pasar

Ao corazón das árbores, das herbas e as flores o zume do sol…

Saen do meu espírito as mensaxes limitadas do coñecemento;

Cae do meu corazón a vida intelixíbel dos libros;

E polo tanto, o meu corazón purificado adora os misterios ilimitados

Dos elementos da natureza que profiren unha linguaxe sensíbel…

Chatenay, maio 1933.

A DERRADEIRA CARTA DE MANOUCHIAN Á SÚA DONA

Fresnes, 21 de febreiro de 1944

Miña cara Melinée, miña pequena orfa ben amada.

Dentro dunhas horas xa non estarei neste mundo. Seremos fusilados este serán ás tres. Isto arríbame coma un accidente na miña vida, semella mentira, mais non obstante sei que non te verei nunca máis. Que podo escribirche? Todo está confuso en min e ao mesmo tempo moi claro.

Entrei no exército da Liberación como soldado voluntario e morro a dous dedos da vitoria e do obxectivo. Felices aqueles que nos sobrevirán e desfrutarán da dozura da liberdade e da paz de mañá. Estou seguro de que o pobo francés e todos os combatentes da liberdade saberán honrar dignamente a nosa memoria. No momento de morrer proclamo que non sinto ningún odio contra o pobo alemán nin contra ninguén, cadaquén terá o que mereza como castigo ou como recompensa.

O pobo alemán e todos os outros pobos vivirán en paz e en fraternidade despois da guerra, que xa non durará moito tempo. Felicidade para todos…  Teño un profundo pesar por non facerche feliz, quixera un fillo teu, como ti querías sempre. Rógoche polo tanto que sen falta cases despois da guerra e teñas un fillo para a miña honra, e para cumprir a miña derradeira vontade. Casa con alguén que poida facerche feliz. Deixo, a ti, a túa irmá e aos meus sobriños todos os meus bens e todas as miñas cousas. Despois da guerra poderás facer valer o teu dereito a unha pensión de guerra como esposa miña, pois morro como soldado regular do Exército francés da Liberación.

Coa axuda de amigos que queiran honrarme, farás editar os meus poemas e os meus escritos que merezan seren lidos. Dálle as miñas lembranzas, se é posíbel, aos meus parentes en Armenia. Morrerei cos meus 23 camaradas moi cedo, coa coraxe e a serenidade dun home que ten a conciencia moi tranquila, porque persoalmente non fixen mal a ninguén e se o fixen foi sen odio.

Hoxe vai sol. Mirando o sol e a fermosa natureza que tanto amei, direi adeus á vida e a todos vós, moi ben amada esposa  e meus queridos compañeiros. Perdoo a todos os que me fixeron dano ou que quixeron facermo, agás aos que nos traizoaron para salvar a súa pel e aos que nos venderon. Apértoche moi forte, así como á túa irmá e a todos os amigos que me coñecen moito ou pouco. Adeus. O teu amigo, o teu camarada, o teu esposo

Manouchian Michel

Djhanigt[3]

P.S. Teño quince mil francos na maleta da rúa Plaisance. Se podes collelos, paga as miñas débedas e doalle o resto a Armenia.

[1] A listaxe esta tirada da introdución do escritor francés Didier Daeninckx a Missiak Manouchian, Ivre d’un gran rêve de liberté, Paris, Éditions Points, 2014, p. 22-23. Os nomes en cursiva, informa Daennickx, son que os alemán fixeron figurar no cartel, ademais, claro, de Manouchian. en setembro de 2009, Daennickx, coñecido sobre todos pola súas comprometidas novelas policiais, publicou unha novela baseada na vida e nas loitas de Missak Manouchian: Missak, Paris, Éditions Perrin.

[2] Explica, por exemplo: «A reforma realizada na Armenia soviética consistía en facer a ortografía do armenio oriental completamente fonética, o que tiña como efecto perder na escrita unha parte de historicidade» (Canta historicidade se perdeu na nosa lingua coas diversas normas ortográfica ditadas –e asumidas polas institucións–polo ILG?).

[3] «O teu amado» en armenio fonético (nota do editor).