Jessica Mitford e Grace Paley, dúas brillantes imprescindibles

Xesús González Gómez.

Do libro Le FBI et les écrivains, de Nathalie Robins, tirei o nome de diversas escritoras e escritores. Dalgúns sabía da súa existencia, mesmo que nunca os lera, e doutras e doutros non tiña a máis remota idea. Das que sabía da súa existencia, e das que nunca nada lera, saliento o nome de Grace Paley (1922-2007), escritora estadounidense de orixe xudía. Tots els contes, volume que recolle iso que di o título, foi publicado no 2017 por Edicions del 1984. Foi esta edición, en catalán, a que collín da biblioteca do barrio (existe tamén edición española, Todos los cuentos, Editorial Anagrama, 2005, nova edición, 2016). Á parte das súas narracións, Paley negouse sempre a escribir unha novela; en español, ademais dos seus relatos, pódese encontrar unha escolma dos seus escritos de «combate» (foi sempre unha loitadora feminista e polos dereitos civís) e literarios: La importancia de no entenderlo todo (Círculo de tiza, 2016, prólogo de Elvira Lindo). Ambos libros non só recomendábeis, senón recomendabilísimos.

Os relatos de Paley están cheos diso que se deu en denominar humor xudeu (véxase o estudo de Theodor Reik, Psicanálise do humorismo xudeu). O humorismo xudeu (os irmáns Marx, Woody Allen, Aleichem, Philip Roth… e tantos outros) é dunha eficacia desconcertante, que ispe o convencional e asume, se acreditamos en Reik, a categoría de gardián alerta, insubornábel, sempre en actitude cuestionadora, alén de transgredir os límites do efecto hilarante ou do simple pasatempo. Humorismo que, curiosamente, estaría emparentado co posíbel humorismo galego, xa que ambos usan da pregunta como reposta a outra pregunta («Por que os xudeus teñen a teima de responder a unha pregunta con outra? Porque non podemos contestar cunha pregunta?, din os xudeus). Velaí varias das características dos relatos de Paley que son, entre outras cousas, divertidísimos. Dos seus escritos sobre as súas loitas e o que pensa da literatura, talvez escribamos outro dia, hoxe só nos cabe recomendalo, aproveitando que quedan poucos meses para celebrar o centenario do seu nacemento.

Unha esquerdista nunha familia de nazis

Entre as escritoras das que nin sabía que existían salienta, con letras maiúsculas, o nome de Jessica Mitford (1917-1996), de quen en español, están traducidas dúas das súas obras, como dixemos na recensión do libro de Robins. Dúas obras ben distintas, xa que unha é un traballo de investigación dotado dunha gran calidade literaria: Muerte a la americana: el negocio de la pompa fúnebre en Estados Unidos, publicado no 2008 pola desaparecida Global Rythm Press. Este libro aparecera por vez primeira no 1963, a segunda edición, ampliada, viu lume pouco despois da morte da súa autora. O libro tivo moito éxito e cambiou, por pouco tempo, os modos das funerarias americanas. Como demostra Mitford na nova edición, eses modos foron pasaxeiros. Non obstante, o libro fixo popular a cremación nos EAU; ora ben, a industria funeraria soubo reciclarse e hoxe en dia (cando a publicación da edición aumentada, a cremación xa non era tan barata coma nos seus inicios). Penso que un libro destas características debería facerse sobre a industria funeraria en España, ou no Estado Español, como se prefira. (Lembremos que cando o concello de Barcelona, rexido por En Comú-Podem, amagou con crear unhas pompas fúnebres municipais, todos os xornais cataláns, e as televisións puxeron a caldo a Ada Colau, a empezar, claro, pola TV portavoz dos independentistas: TV3, inimiga acérrima de Colau e os seus.) Cómpre, tamén, salientar a causticidade do seu humor británico, o que é de agradecer, cando se vai lendo como as industrias funerarias converten a morte dun ser querido non só nun gran negocio, senón nun espectáculo granguiñolesco. Por outra banda, cómpre non esquecermos que se algún día se fai un traballo de investigación sobre as pompas fúnebres no noso pais, a exitosa Feira Internacional de Produtos e Servizos Funerarios que se celebra en Ourense debería encher moitas páxinas. Feira esta que hai anos convidaba multitude de xornalistas, que realizaban o papel de axentes publicitarios.

O outro libro de Jessica Mitford publicado en español é Nobles y rebeldes, Libros del Asteroide, 2014. (Lembremos que esta editorial acaba de dar ao prelo unha nova versión de Cousas, de Castelao, en tradución de Domingo Villar e Luis Solano, con presentación de primeiro, e hai tempo publicara La Catedral y el niño, de Eduardo Blanco Amor, infelizmente sen o prólogo que lle puxera o ourensán á edición do 1976 de Ediciones del Centro, e cun limiar bastante parvo de Andrés Trapiello). Antes de entrarmos en «materia», chamamos a atención de posíbeis compradoras e compradores, ou lectoras e lectoras, deste libro sobre a foto que ilustra a portada. É unha foto da autora cando nena. Se un fose afeccionado aos estudos fisionómicos, tan caros a Vicente Risco, apostaría que a nena da portada, sen coñecela, está a ollar un mundo do que nada lle gusta nin agrada, de aí a súa postura: os brazos cruzados e unha ollada entre aceda e adusta, os labios apertados, coma se no momento en que lle tirasen a foto acabasen de dicirlle algo que non lle gusta, co que non está de acordo. O fisionomista tería que apostar que esa nena, cando adulta, ou cando xa moza, sería unha rebelde. Será unha desas persoas que ademais de pensar o que di, di o que pensa, e loitará con ardor para ver realizado o mundo que soña. Pero un non é dado aos estudos fisionomistas, de aí que vaiamos ao libro, mais sen esquecermos esa foto.

O libro leva un prólogo-presentación, de lectura obrigatoria, de Christopher Hitchens. O presente é un escrito autobiográfico que acaba no 1940, cando seu marido, Esmond Romilly, deixa os EAU para ir ao Canadá e se alista na forza aérea para loitar contra o nazismo. Seu marido, sobriño de Churchill, ovella negra (sic) da familia, desde os 14 anos foi un rebelde, e aos 18, no 1936, conseguiu chegar a España e alistarse nas Brigadas Internacionais. Defendeu Madrid en novembro do 1936, e foi evacuado a Inglaterra cando contraeu a disentería (dos dezaoito ingleses que estaban con el, só dous, el e outro, sobreviviron.) Romilly sempre foi un home de esquerdas, e no 1940 escríbelle a súa muller: «a causa que para el constituía a maior importancia, a causa que debía lograrse custar o que custase para que a vida pagase a pena: a derrota do fascismo».

Mitford era a cuarta filla, de sete, dun matrimonio aristocrático. Familia moi «famosa» en Inglaterra. A mai, Mamu, estaba contra as vacinas, contra os médicos e contra que as mulleres fosen á escola, así ela mesma educou, con axuda de nurses, as súas fillas, e prohibía comer alimentos enlatados, e «as leis dietéticas mosaicas observábanse coa mesma rixidez ca en calquera casa xudía. Do menú ficaban proscritos o porco, o marisco e o coello, alimentos que Moíses non consideraba sans para o consumo dos israelitas, e miña nai tiña a teoría de que os xudeus nunca contraían cáncer». O pai era. coma a nai, un excéntrico. «Meu pai non “discriminaba”; de feito, en xeral, non facía distincións entre as distintas clases de forasteiros. Cando unha curmá nosa casou cun arxentino de pura liñaxe española comentou: “Oín dicir que Robin casou cun negro”». Para o pai os «forasteiros» non eran só «os alemáns, franchutes, ianquis, negros e o resto de estranxeiros, senón os fillos dos demais, a maioría dos coñecidos das miñas irmás maiores, case todos os homes novos; de feito, a inxente poboación sobre a tona da Terra […].» As irmás; «Pam, «era a única das catro maiores a quen sempre lle gustara vivir na casa familiar no campo. De nena quería ser cabalo, e pasaba longas horas practicando: piafaba, sacudía a cabeza e rinchaba con moito realismo». Nancy fíxose escritora (a maioría das súas obras publicadas en español, ou catalán editounas Libros del Asteroide) e moitas das súas novelas están baseadas na súa familia, sobre todo Trifulca a la vista, novela altamente recomendábel na que satiriza o nazismo da súa irma Gorgo. Gorgo, como lle chamaban na familia, mais cuxo nome, imposíbel, era Unity Walkirie, foi un icone do Partido Nazi e intentou suicidarse; de feito pegouse un tiro cando Inglaterra lle declarou a guerra a Alemaña. No 1933, ou 1934, viaxou a España, con Jessica, e en Granada foron recibidas por xentes con humor e sorrisos, até que viron os colgantes (esvásticas) de Gorgo: nese intre estiveron a piques de linchala. Era amiga de Hitler. Gorgo foi a irmá máis querida de Jessica, e de nenas inventaron un idioma propio para rirse dos «maiores» ou das nurses. Diana, a máis fermosa de todas, segundo din, casou cun multimillonario, divorciouse aos poucos, estivo un ano sen se falar coa familia, e casou por segunda vez co seu grande amor «Sir Oswald Mosley», «o fulano Mosley», como lle chamaba os pais das Mitford), o líder do Partido Nazi da Gran Bretaña. Unha das súas testemuñas na voda foi Goebbels. Diana foi nazi toda a súa vida e seica Jessica e ela só se saudaban de lonxe, movendo levemente a cabeza. Nancy «para ira de Gorgo e Diana ameazou con difundir o rumor de que tiñamos un decesaisavo de sangue xudía». Debo, unha das irmás pequenas, «pasaba moitas silenciosas horas no galiñeiro aprendendo a imitar con exactitude a expresión de dolorosa concentración na cara dunha galiña cando pon un ovo, e cada mañá comprobaba e anotaba metodicamente nun caderno os nenos nacidos mortos que recollían as columnas de estatística demográficas do Times». Un dos irmáns morreu na Segunda guerra mundial, do outro non fala.

Se ben Nobres y rebeldes narra a historia da familia Mitford, a importancia do libro radica na historia da autora, de Jessica, coñecida como Decca. A medida que avanzamos na lectura vemos como, pouco a pouco, entre coñecemento das xentes e lecturas que realiza, vai afianzándose un pensamento rebelde. Vemos como, sen coñecelo persoalmente, se namora do que sería o seu marido, lendo o que escribe nun boletín que facía cando tiña 15 ou 16 anos. Ou lendo o que dicía del a prensa inglesa. Cando o coñece –no momento en que foi repatriado de España–, cando lle oe dicir que está namorado dela, é cando decide con 18 anos escapar con el da casa e chegar a España. Chegaron, despois de moitas vicisitudes, a Bilbao. Casaron contra a vontade de seus pais, volveron a Inglaterra, malviviron, fóronse aos Estados Unidos: malia falar a mesma lingua, para Jessica produciuse o q ue se podería denominar un «choque» de civilizacións, ou mellor dito de costumes. Nos EAU viviron como puideron até que en Miami se fixeron socios duns irmáns italianos que tiñan un restaurante. Cando Inglaterra declara a guerra a Alemaña, Esmond decide que debe loitar contra o nazismo e vai a Canadá a alistarse no exército británico, como se dixo. Morrería, dado como desaparecido, con vinte e tres anos de idade.

Esmond foi para Jessica Mitford todo: «o meu mundo, o meu salvador, a persoa que fixera realidade todos os meus soños, o fascinante compañeiro de toda a miña vida adulta –tres anos xa– e o centro de toda a miña felicidade», aínda que sempre o presenta como era: un inútil nas cousa cotiás, mesmo non sabía abrir unha porta, pero sempre lúcido e atento á realidade política. Envioulle unha carta a seu tío, Winston Churchill, que apoiaba a Franco, dicíndolle que, en realidade, os defensores do imperio británico no Mediterráneo eran os republicanos españois, xa que se gañaba Franco, Mussolini faríase co Mediterráneo. Tres meses despois do envío da carta, Churchill pasou a defender os republicanos españois. Porque, non se engane ninguén, se Churchill se enfrontou ao fascismo, a Hitler e a Mussolini, non foi por antipatía política, senón porque o trunfo do fascismo facía perigar o Imperio Británico.

Christopher Hitchens insta os lectores «a reparar […] na solemne pasaxe que cerra Nobres e rebeldes. Dun modo que só logra emular en lingua inglesa Corpos Viles, de Waugh, Decca distánciase daquela época de efervescencia, rebeldía, irresponsabilidade e egoísmo, para incluírse a si mesma, e ao amor perdido da súa vida, en todos os vicios que menciona». Dá a impresión de que esta presentación de Hitchens foi escrita durante a época da súa deriva dereitista –logo, en certo xeito, «corrixiuse»–, porque as palabras, fermosísimas, que cerran o libro non significan a distancia de Jessica Mitford daquela época, senón a súa despedida melancólica. Dunha melancolía que acaba de saber que hai que continuar a loitar, mais sen esperarmos que os obxectivos sexan alcanzados: o único obxectivo é o que produza a loita, o combate, no momento en que este se realiza. O que cómpre é camiñar, aínda que nunca cheguemos á meta. Ou, como ben ve ela a través das palabras do seu marido, o obxectivo procurado, a derrota do fascismo, non é o obxectivo soñado, pero talvez sexa o único obxectivo real e realista daquel momento. Os parágrafos finais de Nobres e rebeldes están inzados do que Enzo Traverso denominou melancolía de esquerdas. Unha melancolía que aposta por integrar o pasado –o pasado das loitas revolucionarias– non no presente, senón no futuro, porque a/os melancólica/os de esquerda son conscientes (e Jessica Mitford, como o demostrou a súa posterior «evolución»: militou no Partido Comunista estadounidense de 1944 a 1958; participou en todas as loitas civís até a súa morte –estivo a piques de ser linchada polo Ku Klux Klan, era unha melancólica de esquerdas), de que nunca saberemos se conseguiremos o noso obxectivo, pero hai que continuar a loitar, mais sen esperarmos que os obxectivos sexan alcanzados: o único obxectivo é o que produza a loita, o combate, no momento en que este se realiza. O que cómpre é camiñar, aínda que nunca cheguemos á meta.

Só nos cabe, xa que logo, recomendar tanto este libro de Jessica Mitford no que nos relata os primeiros anos da súa vida como se fose unha novela, con moito humor, bastante ironía, algún que outro sarcasmo, e unha fermosa escrita que logra manter en castelán a tradutora, Patricia Antón. Humor, ironía, sarcasmo, escrita que desfai o tópico de que se escriben autobiografías para xustificarse. Jessica Mitford non se xustifica, preséntase tal como é (como era) a lectores e lectoras. E tamén recomendar o seu traballo de investigación sobre a «industria» das pompas fúnebres en Estados Unidos. E, por suposto, as novelas da súa irmá Nancy.