José Luis Abalo, fotografías fincadas na historia

Xosé Enrique Acuña.

O encontro entre Xan Leira e José Luis Abalo foi natural. Os dous viviron durante anos en países sudamericanos e os dous tamén forman parte de historias familiares de emigración. Un, Leira, na Arxentina; e outro, Abalo, en Venezuela. Sen se coñecer aínda, en anos de mocidade, a súa formación derivou cara aos territorios da imaxe. Con miles de quilómetros de distancia entre eles, o primeiro ilusiónase coa linguaxe do cine e o segundo co universo da fotografía.

Na capital arxentina, Xan Leira descobre os novos camiños que se abren na cinematografía e na televisión e José Luis Abalo, nunha capital como Caracas, sospeita que na cultura fotográfica pode estar agachada a súa creatividade futura. En distintos anos e en separadas viaxes, os dous retornan a Galicia para se embarcar en diferentes proxectos de vida. O adquirido como coñecemento nos seus países de primeira residencia transfórmase nunha angueira a ensaiar na terra de orixe familiar. Sen saber o un do outro, aparecerán os primeiros traballos. No caso de Leira, as posibilidades da nova e emerxente tecnoloxía videográfica permítelle, aos poucos, facerse cun nome no sector audiovisual galego. Mentres, Abalo, retornado ao espazo vital desde onde os seus emigraran a Venezuela, instálase en Vilagarcía de Arousa en decembro de 1986. Nesta cidade, poucos meses despois da súa chegada, comezará a traballar como reporteiro gráfico para La Voz de Galicia. Experiencia e oportunidade única que se lle abría en anos nos que a ría de Arousa era fonte diaria dunhas noticias nas que o narcotráfico, o andazo da heroína e a defensa do territorio, ocupaban planas dun periódico onde Abalo comeza a plasmar todo aquilo que lle ensinaran en Caracas. Días, pois, de afianzar aprendizaxes, madurar e procurar un estilo propio como fotoxornalista que deixará, entre os anos 1987 e 1991, mostras que enmarcan esta primeira etapa, xa plenamente galega, de José Luis Abalo. Deseguido agroman proxectos máis persoais a xeito de pioneiras series temáticas que abordará co ánimo de lles dar continuidade a aquelas que, como ensaio, emprendera en Venezuela. Desde unha pioneira reportaxe sobre a loita libre en Caracas a unha visión persoal do mundo do boxeo en Vigo. Antes, unha novidosa procura de creatividade sobre todo o que envolve a chuvia, e unha lectura moi particular dos necesarios e recreativos mundos das “viaxes”.

Certo día quere centrase en retratar emigrantes retornados. A idea pasa por percorrer Galicia a fotografar vidas de traballo e rostros de homes e mulleres espallados polas distintas vilas e cidades do regreso. Neste proceso chegará á fin ese “natural” encontro con Xan Leira. Bate con el nun día indeterminado, pero que os dous sempre lembrarán pola intensidade das conversas cruzadas. Co paso do tempo a conexión confírmase e os mundos de Buenos Aires e Caracas, tan presentes en canto lembranzas e intercambio de experiencias, son agora asumir e responsabilizarse dos avances das súas respectivas carreiras. Xan Leira convertido en realizador de documentais e editor, e Abalo a confirmar, cando remataba o século XX, a fortaleza da súa creación fotográfica. Leira é coñecedor da visión “reflexionada” que José Luis Abalo prepara das rúas de Vilagarcía e mais tamén da “narrada” sobre as de Vigo. E o fotógrafo é partícipe de tantos dos documentais que o cineasta imaxina e prepara por medio de repetidos intercambios que configurarán un definitivo achegamento persoal que, como saída, conducirá a un normal proceso de colaboración.

Leira estaba inmerso nunha programada intención de restaurar, por medio de documentais, tanto a memoria dos exiliados vítimas da Guerra do 36, como das grandes figuras contemporáneas lapidadas ou silenciadas por conta do mesmo conflito. A medio de falares, a conexión creativa entre o cineasta e o fotógrafo queda cerrada cando Leira lle explica polo miúdo a súa intención de producir e dirixir unha longametraxe documental sobre a figura de Castelao. Nos anos que finaba o XX e nacía o século XXI chegan os primeiros traballos e tamén a proposta concreta do realizador a Abalo. Que se sumase aos seus proxectos en curso como ese fotógrafo documental que coa súa cámara recolla e testemuñe encontros e gravacións.

A intención, sobre todo, era de que retratase os homes e mulleres, todos en idade maior, que Leira sinala e elixe para ser entrevistados con destino ao filme que preparaba sobre Castelao. E esa elección centrábase en personalidades da cultura galega que compartían ter vivido ou sufrido o 36 e, na maioría dos casos, protagonizar tamén duras historias persoais de exilio. Como documentalista e home comprometido, Xan Leira fornécese dunha ampla bagaxe informativa que tivo no mesmo Buenos Aires, o centro político do exilio galego, unha especial e sinalada fonte. Os contactos mantidos no tempo coas principais figuras da diáspora política, ou homes que os coñeceron de primeira man —o caso de Francisco Lores—, e mais con fillos e netos de transterrados, dotouno dun fondo de coñecemento que deseguido aplica ás súas intencións audiovisuais. Moito do acumulado e reunido, pasou a formar parte do que lle traspasa a José Luis Abalo que, na súa primeira mocidade en Venezuela, malia formar parte dunha familia que sufrira a represión do 36 en Vilagarcía, pouco lle transcendera dos que en pouco retrataría.

Desde a euforia inducida polo cineasta, o fotógrafo comezou a coñecer biografías únicas, vidas de novela, algún éxito e centos de batallas perdidas. Chegado xa o instante en que se poñen ante a súa cámara, aínda hai tempo para a anécdota precisa, a lembranza necesaria ou as reivindicacións e devezos que nunca se abandonaron. Tamén conversas sobre cine ou fotografía que, contextualizadas, serven para engadir a relación directa ou puntual que, ao longo da vida, abriron con todo o que arrodeou o cinema. Abalo, tras coñecelos, sempre resaltou a dignidade que querían trasladar todos e cada un deles. Coma se soubesen que o destino dos seus retratos, tan solemnes en moitos casos, significaba tamén a persistencia da súa loita e ideas. Todo un cerimonial ao que, desde o respecto e a complicidade, se suma o fotógrafo para deixar a serie que agora retitula como Retratos Documentados, e que en orixe nace dentro do proceso de produción do filme Castelao e os irmáns da liberdade que Xan Leira presenta en 2002.

A primeira das retratadas, Teresa Rodríguez Castelao, sufrira había décadas os comentarios que lle chegaban sobre o seu irmán Daniel. As peores linguas de Rianxo botáranlle tantas veces na cara que nas reportaxes documentais producidas durante a guerra polos vermellos aparecía, nada máis e nada menos que nun 1º de Maio en Moscova, a erguer o puño. Chegou a saber tamén que o seu día a día de líder galeguista en Buenos Aires e Montevideo estivo a ser filmado pola cámara de 16 mm de Elixio González e que moitas destas imaxes foron as que enriquecerían Castelao. Biografía de un ilustre gallego. Unha película dirixida en 1980, con temor ás gadoupas dos xenerais da ditadura arxentina, por Jorge Prelorán. Teresa, ben maior, logrou ver os dous documentais (Caras e caretas e A arte na mirada. Viaxe Ás cruces de pedra na Galiza) que Manuel Lombao realiza, con guión de José Antonio Durán e el mesmo, en 1986. E o xusto día que Abalo retrata a Teresa, con ela, a coidala, estaba Josefa Otero Castelao. Tiña esta muller na memoria, a máis triste e agachada, un tráxico episodio en que parte da súa familia sofre a represión salvaxe e selectiva do 36. Vítimas mortais da frustrada fuga viguesa do famoso bou Eva que, como momento mítico da nosa historia, tantos pensaron —como ela, que era afillada de Castelao— debera levarse algún día á pantalla. O testemuño de época de Rafael Dieste, dos poucos escritores galegos que chegou escribir un guión de cine, e amigo íntimo dos Castelao rianxeiros, serviría sen dúbida de literario punto de saída argumental.

O seguinte gran proxecto de Leira foi o que dedica a Bóveda, o gran compañeiro de loita política de Castelao: Alexandre Bóveda. Unha crónica da Galiza mártir (2004). Abalo enfróntase coa súa cámara a un home que, moitos lle avisaran, quedara marcado de cheo polo fusilamento do seu pai. Xosé Luís Bóveda, o fillo da gran dirixente do Partido Galeguista, un home de duro xesto e palabra sempre seria, foi outra cousa perante o fotógrafo. Consegue retratalo desta vez cun amplo e raro sorriso. Toda unha imaxe inédita que reflicte esa distinta lectura de quen mantivo até a súa morte en xuño de 2015 a filial memoria do galeguista inmolado na Caeira. Con Bernardo Souto reaparece a historia do arredismo na emigración arxentina. Militante daquela Sociedade Nacionalista Pondal constituída en orixe por homes humildes e traballadores que, entre románticos e combativos, sempre tiveron unha visión radical da Terra. Décadas despois, Souto posa ante a cámara de Abalo, como a transmitir a sensación de ter cumprido a súa misión. Co mesmo espírito libertario que se detecta na biografía do Gallego Soto, activista no movemento obreiro de Río Gallegos e Chile, que Leira tamén plasmou nun documental. Antes, coa participación de Tacholas, fora levada ao cine en 1974 por Héctor Oliveira nun filme tan reivindicable como é La Patagonia rebelde. Na casa coruñesa que o pintor Luís Seoane escolle para de novo asentar en Galicia posa a súa muller María Elvira Fernández, polos amigos de Buenos Aires sempre chamada Maruxa Seoane. Os seus belos ollos soportan a vellez e quedan expostos e abertos. Abalo retrátaa entre obxectos e cadros dun pintor como Seoane que no exilio de Buenos Aires, por medio de Galicia Emigrante, a revista que dirixía, e na que tanto traballou Maruxa, publicitou o labor dos emigrados actuantes na cinematografía arxentina. Os actores Fernando Iglesias Tacholas e Andrés Mejuto, a grande actriz Josefa Goldar e o cineasta galego exiliado José Suárez, que Maruxa e Seoane, con outros, tanto trataron e quixeron.

O retrato de Antón Fraguas tómao Abalo en Santiago. A cidade onde o etnógrafo contribúe a crear o Museo do Pobo Galego e que, con el en postos directivos, se preocupa por recuperar as vellas e escasas imaxes fílmicas de Galicia. Fraguas foi dos que se implica en restaurar a cinta documental de Antonio Román O carro e o home (1940) que salvan do esquecemento desde a versión restaurada que apadriña en 1980 o desaparecido Eloi Lozano. A locución guionizada que nesta cinta achega Xaquín Lourenzo, vello compañeiro de galeguismo de Fraguas, configúrase como toda unha escola na que beberon realizadores como Leira, e fotógrafos como o propio José Luis Abalo. Con experiencia de posado gañada nos seus anos á fronte da Editorial Galaxia e da Fundación Penzol, Francisco Fernández del Riego atende o fotógrafo co traxe e a gravata que nunca o abandonaba. Del Riego foi, coa súa alta voz galeguista baixo a ditadura, o primeiro que se atreveu, con especial valentía, a criticar un cine que se construía desde unha realidade desfigurada do país. O que representaban as galaicas e pintorescas películas do director franquista Ramón Torrado e que Del Riego, xa en 1947, as definía, despectivo, como chiruquismo e torradismo. Ramón Esturao proporcionou o fondo e a tranquilidade da súa orixinal casa labrega de Vidaloíso. Alto, sempre ergueito, entre o amparo da súa familia, e sen deixar nunca de falar sobre o seu exilio en México, pasou á historia por salvar unha das bandeirolas das Milicias Gallegas que no Madrid do 36 pararan a ofensiva franquista. As imaxes dos seus combatentes poboarían moitos dos documentais filmados nos primeiros meses bélicos. Reportaxes que se incorporaron á densa filmografía sobre a guerra civil española da que Juan García Durán —un anarcosindicalista galego exiliado, despois escritor e historiador— será un dos seus primeiros compiladores.

Inevitablemente arrodeado dun caos de libros, Xaime Illa Couto é a memoria entusiasta e xuvenil do Seminario de Estudos Galegos. Tamén da reconstrución do Partido Galeguista na clandestinidade. Sempre atento á cultura, foi dos mozos que na República gozou do novidoso activismo intelectual que representaban as Misiones Pedagógicas. Illa será dos que que vivirá en directo a presenza do cineasta de vangarda José Val del Omar por terras galegas, na compaña de Rafael Dieste e Antonio Sánchez Barbudo, e tamén, como temperán activista, visionará Por unha Galicia nova, o extraviado documental que Enrique Barreiro estrea en 1933 para apoiar o Estatuto de Galicia desde a linguaxe do cinema. Sentado na súa casa museo de Gres, Xosé Neira Vilas, entre fotografía e fotografía, non cesaba en rememorar un escollido anecdotario de emigración. Como para narrar a súa amizade, en principio política, con Carlos Velo e como do cineasta recibía en Buenos Aires cartas nas que lle mostraba o seu entusiasmo polo cinema revolucionario cubano. Velo a contarlle a Neira Vilas en 1961 como viaxara a La Habana co guionista italiano Cesare Zavattini, e Neira a lle enviar a Velo as críticas que nos xornais de Cuba se publican cando a estrea do seu filme Pedro Páramo. Tamén repetir, a quen quixese escoitalo, todo o que se chegou a anunciar sobre o traspaso ao cine do máis famoso dos seus libros. Ese Memorias dun neno labrego que o propio Leira e Ismael González, o cineasta nacido no Carballiño, referendaran en 2002 en crónica documental. Metade caribeña, metade galega, na mesma casa de labranza de Vila de Cruces, a compañeira de Neira Vilas semella difícil de retratar a non ser coa súa parella. O falar pedagóxico de Anisia Miranda, e as súas mans, serven á fin para deter o seu rostro cubano e as palabras levan o fotógrafo a imaxinar, a xeito de película, aqueles solidarios días que pasara en Vietnam. Escritora de libros infantís en La Habana, algunha das súas obras foran seleccionadas, sen final feliz, polo seu amigo cubano Jorge Oliver para ser levadas ao cine infantil de animación que se producía na illa.

De Elixio Rodríguez, aspectos concretos da súa vida merecen por se mesmos a filmaxe dunha o varias películas. Exemplos: a súa evitada a última hora execución polos falanxistas (O matádeo mañá co que titula unhas indispensables memorias) ou, todo risco e proeza, o paso pola aviación dos dous exércitos que se bateron no 36. Elixio, amigo íntimo do grande actor cómico mexicano Mario Moreno Cantinflas, un día foi viaxeiro á Mostra de Cine de Venecia na compaña do seu irmán de galeguismo, o director de cine Carlos Velo. No Lido, el que era de Grou, gozará en directo dos triunfos do cineasta nacido en Cartelle. Elixio Rodríguez protagoniza o retrato desde o que Abalo quixo concretar, como arquetipo, o exiliado que se enfronta á Terra que un día se vira, pola forza, obrigado a abandonar. O tabaco e o fumar compulsivo marcan os retratos de Eugenio Granell. Un tras outro, os cigarros forman parte do que José Luis Abalo terá que fotografar. Mentres Granell fala sen cesar, aspira e prende o seguinte a fumar, soan os disparos do fotógrafo. Un pintor exiliado, antes músico e político, sempre antifranquista, novelista e autor dunha serie de pequenas pezas fílmicas coas que emparenta cun surrealismo do que sempre quixo ser propagandista e valedor principal. A gran película sobre a Bella Otero escribiuna varias veces Raimundo García Rodríguez, o Borobó mestre do xornalismo galego. A Casa da Fiada, en Trevonzos, é o lugar onde o persegue Abalo e no que lle tira o retrato que, o propio Borobó teno dito, máis representa un vello que xa contou todo o que tiña que contar. O seu Libro dos Exemplos, que xunta tantos amigos e compañeiras de vida difícil na ditadura, pode considerarse como unha fonte infinita e selecta para documentarios.

Demetrio Bilbatúa levou a José Luis Abalo a un cemiterio. Nas tampas de pedra os nomes alí gravados son os da súa familia. Repousan en Vigo e alí visítaos para lles deixar flores. Ao seu pai Demetrio, fotógrafo e socialista, e máis aos seus tíos Antonino e Luis, vítimas os tres dos militares alzados contra a República. Xunta eles, ao pé da lousa na que o ano 1936 e os seus nomes figuran en letras de molde, será onde Abalo retrata o Bilbatúa mexicano. Nese país que o acollera de neno, Demetrio logrou ser un cineasta documental con relevancia e recoñecemento. Un dos que si zafou dos paseos e matanzas foi o Avelino Pousa Antelo. Contaba moito disto mentres o enfocaba a cámara de Abalo. De como unha simple pintada con fervor galeguista e a favor do Estatuto gravada nas pedras de Santiago, o puido ter levado ao paredón. Salvouse cando aínda era deses mozos que en Compostela viña de coñecer o cinema ruso de vangarda por medio das sesións do Comité de Cooperación Intelectual aberto nunha cidade na que, antes de morrer, reconstrúe o seu galeguismo. E tamén salvou a vida o Isaac. O fillo de Camilo Díaz Baliño, pintor de escenografías para os cines galegos de Isaac Fraga. Isaac Díaz Pardo é o luxo que agarda calquera fotógrafo. Sen preparar a súa pose, a escaseza dos seus osos permitíalle un idilio coa cámara que José Luis Abalo aproveita. Tíralle unha serie de retratos que certifican que o seu rostro curtido en batallas empresariais e artísticas podería ser ideal para calquera filme de ficción. Con todo, Díaz Pardo protagonizou bo número de documentais, a el dedicados, e desde as súas Ediciós do Castro, abriu as portas para que José Rubia Barcia, o guionista cinematográfico exiliado nos EUA, publicase unhas memorias moi achegadas a Luis Buñuel. Luís Tobío, nun día frío, abrigado e hierático, recibiu a Abalo. Na súa casa madrileña o retratado describirá traballos, diplomacias e travesías. Grande amigo do cineasta galego José Suárez, frecuentouno cando este abriu libraría en Punta del Este e, desde a intimidade da correspondencia, foi dos primeiros que detectou as crises que padecía o autor fílmico de Mariñeiros. Tobío, formado en Alemaña, lembrara o expresionista impacto de ver en Berlín Der blaue Enge, a película de Josef von Sternberg, co mito de Marlene Dietrich no mesmo branco e negro co que, en Compostela, antes gozara de Tom Mix.

No mítico Café Tortoni senta para Abalo Francisco Lores. O que en Buenos Aires acollía as mesas do exiliado parladoiro de Luís Seoane, Arturo Cuadrado, Otero Espasandín e un Lorenzo Varela tamén levado á crónica documental por Xan Leira. Nese café, con clientes que foron grandes figuras do cinema arxentino, Paco Lores aínda desvelaría (o único que aínda pode facelo[1]) historias, por centos, para metraxes enteiras de calquera filme que quixese reconstruír as máis salientables vidas do exilio e a emigración galega. Traxectorias como as da súa camarada Mariví Villaverde, a compañeira de Ramón Valenzuela[2], que co seu home igual exiliado na Arxentina traballou no teatro e na radio, recibe a actriz María Casares na capital pratense e, xa retornada, en Madrid foi anfitrioa de Carlos Velo, partícipe das ideas cinematográficas de Alexandre Cribeiro e amiga fraterna dun actor monumental como foi Alberto Closas. Homes e mulleres, excepcionais, agora presentes nuns Retratos documentados que Abalo –still photographer– compuxo desde a intelixencia e o compromiso que as súas figuras e rostros lle transmitían. Mais tamén desde os seus silencios, engurras, berros e cicatrices.

[1] A primeira versión deste ensaio escribírase en agosto de 2017 e foi publicada no libro-catálogo Retratos documentados, que se editou con motivo da mostra fotográfica do mesmo título presentada por José Luis Abalo nas Xornadas de Cine e Vídeo de Galicia celebradas no Carballiño. Por esas datas, Francisco Lores era o único supervivente deste grupo de exiliados retratados por Abalo. Falecería poucos días despois, o 14 de setembro, de se inaugurar unha mostra que recollía imaxes das vinte persoeiras e persoeiros que aquí se glosan.

[2] Mariví Villaverde morrera o 23 de abril de 2017. A ela, que faleceu poucos meses antes da mostra, dedicáramos este traballo: “A Mariví Villaverde que se nos foi, amiga e memoria, á vez”. De xeito inexplicable, en tempo de “memoria histórica democrática”, o centenario do seu nacemento, xa á altura de outubro de 2022, non está a merecer a nivel institucional, sorprendentemente, as celebracións e recoñecementos que a súa excepcional figura demanda. Xa que logo, unha reiterada dedicatoria.