La taberna de Galiana, de Cunqueiro: novos apuntamentos sobre os seus libros inexistentes

Xesús González Gómez.

No escrito sobre os libros soñados, proxectados ou inventados por Cunqueiro publicado en dúas partes nesta mesma web, deuse unha cantidade determinada de libros. Esa cantidade era a de corenta e un (41), dos que seis (6) deles correspondían a traducións que, segundo el, fixera, iniciara ou pensaba facer. O número pode parecerlles esaxerado, e iso que só se contabilizaron aqueles libros «soñados» aos que o propio Cunqueiro lles puxera título. Por exemplo, se respondía á pregunta «que vai publicar proximamente», ou «que ten en preparación», con «unha novela, un libro de poemas, etc.», e non daba un título determinado, non se contabilizou. E así e todo, corenta e un libros, con título e todo, soñados. Logo de publicada esa serie de artigos, dei na hemeroteca dixital «memoria de madrid» coa revista Tajo, en que Álvaro Cunqueiro só publicou un artigo e mais un conto, pero no número 43, correspondente ao 22 de marzo de 1941, aparece unha pequena entrevista co de Mondoñedo, acompañada dunha curiosa caricatura. Nesta entrevista, á pregunta «¿Qué preparas? —Una novela romántica. Próximo otoño, y una traducción —responde. —¿De qué, Álvaro? —Del Napoleón, de Teixeira de Pascoaes. —¿Y qué más? —Nada más. Artículos y lectura. Álvaro Cunqueiro mira ahora los libros de los estantes y comenta títulos y autores con frases ingeniosas. Su gruesa voz y sus citas oportunas animan toda una tarde». Supomos que esa novela romántica é a mesma da que se daba noticia, sen citar título, na revista Destino, no numero 188 (22 de febreiro de 1941), na sección «Secreto a voces», en que brevemente se informaba de que «Nuestro colaborador Álvaro Cunqueiro ha terminado durante su última estancia en la capital portuguesa una novela, todavía sin título, para el editor Luis Miracle. La acción transcurre en plena época romántica». Como esta novela, ao non darse o título, non se contabilizara, a cantidade de libros soñados modificase, polo que sería un total de corenta e dous (42) libros soñados polo mindoniense, dos que seis (6) traducións (a tradución do Napoleão de Teixeira si se consigna neses artigos citados).

Meses despois desta última engádega, atopo en Galiciana a seguinte noticia, publicada en El Correo Gallego, do Ferrol (daquela El Ferrol del Caudillo), aparecida o 10 de novembro de 1954:

Con esta biografía de Montero Ríos, o total de libros imaxinados, soñados e/ou prometidos por Cunqueiro ao longo da súa vida dá un total de corenta e tres (43).

Addenda. – Por esas cousas das institucións galegas, hemerotecas da Real Academia, do Consello da Cultura non se poden consultar en Galiciana; revistas dixitalizadas polo Centro Ramón Piñeiro, tampouco se poden consultar na hemeroteca dixital galega e, en troques, pódense consultar na web da Biblioteca dixital Cervantes: é dicir, paga Galicia e vaise o produto para Madrid, etc. Diciamos, que por esas cousas das institucións públicas (políticas) galegas, no noso país ocorren cousas máis ou menos asombrosas. Á parte dos exemplos dados liñas atrás, aí vai outro máis: en Galiciana, hai anos, estaba colgado e podíase consultar o xornal ourensán La Región, desde a súa fundación até 1955 ou 1956. Logo retirouse e non se puido consultar. No verán de 2021 volveu colgarse o xornal na hemeroteca dixital galega polo que fomos procurar diversos nomes, entre eles o de Álvaro Cunqueiro. Aparecen varios escritos seus, poucos: algunha prosa, algún poema, e unha pequena «entrevista» antes de 1936. Despois, e até finais de 1956, ano en que remataba daquela a dixitalización do xornal colgada en Galiciana, só demos cun escrito seu, penoso: «Franco ante Europa», aparecido o 17 de decembro de 1942, artigo que, supomos, debeu publicarse en Arriba…

Na entrevista, en realidade contestación, supoño, a diversas preguntas que non se reproducen, Cunqueiro fala do que escribiu, do que está a facer e do que naqueles momentos admira. Esta «entrevista» apareceu en «Los viernes literarios de La Región», o 18 de xullo de 1933, e nela o mindoniense afirma que está a preparar, xa case rematado, un libro titulado Ensaio de arte e literatura aitual, e outros que está a «compor»: Tres herexes simpres e incompretos (sobre herexes galegos), e dous de poesía, un de poemas en prosa: Caderno dun Mañá iñocente (libro –sic– do que entregou dous poemas «11.- Ela bailaba» e «12.- Conversa sétima despois de morta»), e outro na esteira de Mar ao Norde: Adolescenza en inverno.

Entre os papeis de Cunqueiro doados polo seu fillo César á Fundación Penzol, hai unha pequena misiva, dirixida a non sei quen, misiva en que o mindoniense se autotitula «intelectual vanguardista» –a misiva está en castelán– e en que lle di ao seu correspondente que «dentro de pocos días se habrá de editar [en] NÓS un libro. Es una tragedia romántica del medioevo gallego: Dona Beata xacobina». Tamén afirma que ten preparada e próxima a se editar a novela curta O ventano roxo, «con unos magníficos dibujos de Vidarte», e dous poemarios: Triálogos (poemas d’o val, d’o mar e d’a montaña) e Lirio (versos pr’as froles), así como está a preparar a súa tese para o doutorado de Filosofía e Letras: Las valoraciones célticas pre y proto-históricas en las civilizaciones de Galicia. Entre estes papeis de Cunqueiro encóntranse, segundo me informa Xosé Henrique Costas, diversas cuartillas que formarían parte de a) Cartafol de primaveira (prosa poética surrealista), do que se conservan dous ou tres folios; b) Ponte pechada. Auto inaugural das ínsuas, consérvase un fragmento do auto; c) Non era el. Farsa suprarrealista, da que se conserva o prólogo e medio auto. En total, se contamos a tese doutoral, doce (12) libros: dous (2) de ensaio; un de narrativa (1), cinco (5) de poesía); tres (3) pezas teatrais e unha tese doutoral. Doce libros que sumados aos corenta e tres (43) cos que deramos en procuras anteriores explicadas en liñas atrás, dan un total de cincuenta e cinco (55) libros pensados, soñados, inventados e nunca escritos (aínda que de algúns se teñen, como afirma Costas, testemuña deles; é dicir, algúns folios ou cuartillas, manuscritos ou mecanografados…) Noutras palabras, Cunqueiro soñou toda unha literatura que nunca entregou, mais a obra escrita que deixou e que nos gustaría ver recompilada –tanto a publicada como a inédita –é de por si toda unha literatura.

O 31 de xaneiro de 2025, en prensa histórica atopei esta noticia, publicada no Diario Palentino, o 22 de abril de 1942, edición do serán:

Polo que, de momento, temos cincuenta e seis (56), deles seis (6) traducións, libros soñados polo fabulador de Mondoñedo.

Tantos libros soñou (se os soñou, se as súas declaracións non eran puras boutades, e con Cunqueiro todo o que se poida imaxinar… e moito máis, é posíbel) que calquera pode argallar, cos escritos que publicou en tantos xornais revistas, volumes que leven o título que el puxo a eses libros «soñados», e tamén se poden argallar libros que traten do tema que el quería tratar…, mais, evidentemente, non son obras que escribiu Cunqueiro senón, unha montaxe a partir de textos do autor de Xente de aquí e acolá.

Non hai que estrañase, sempre aconteceu así, na historia das literaturas e non só nelas. Poñamos un exemplo doado e ben coñecido: Antonio Gramsci. A partir de 1945, publicáronse bastantes libros con títulos como: Os intelectuais e a organización da cultura, Pasado e presente, A política e o Estado moderno, Escritos sobre teatro, Cultura e literatura, Baixo a moa. Fragmentos de civilización (que recolle artigos de pouca extensión publicados de 1916 a 1920 en Il grido del popolo, a edición turinesa do órgano socialista Avanti!, e en L’ordine Nuovo –digamos que existe unha antoloxía destes escritos en castelán titulada Bajo la mole; mole, no orixinal italiano, é moa, aquí refírese Gramsci á pedra do muíño, polo que o de mole (aínda que un dos seus significados en castelán sexa «cousa pesada e grosa», penso que é incorrecto)–, Introdución á filosofía da praxis, A política e o estado moderno, Cultura e literatura, Consellos obreiros e Estado da clase obreira, Para a reforma moral e intelectual, etcétera etcétera: é dicir, títulos que Antonio Gramsci nunca escribiu. Libros que están tirados ou ben dos seus escritos nos xornais e revistas socialistas e comunistas de 1914 a 1926 ou do seus Quaderni del cárcere. É verdade que estes «libros» non traizoan o espírito de Gramsci, mais tamén é verdade que que sempre fican algo tocos. De seguro que o seu autor «editaríaos» doutro xeito. Mais non fagamos ucronías. Está tamén o «caso» de Fernando Pessoa, mais este é algo máis complexo, dentro da complexidade xeral do tema.

Coa obra xornalística de Cunqueiro, despois de morto este, pasa outro tanto. Fixéronse bastantes libros máis ou menos temáticos que recollían artigos seus en diversas publicacións: evidentemente tampouco traizoaban para nada o espírito cunqueirián, mais, como os de Gramsci, os títulos que apareceron postumamente non sabemos se o mindoniense estaría ou non de acordo co seu, digamos, «artellamento», pois cando tivo oportunidade de publicar libros feitos cos seus artigos (El envés, Laberinto y cía e El descanso del camellero, todos na barcelonesa Editorial Taber), foron escolmas nada temáticas polo que, talvez, o espírito do de Mondoñedo se conserva mellor en antoloxías non temáticas, ou nos volumes que recollen todas as súas colaboracións nunha determinada revista ou nun determinado xornal. Mais tamén hai que dicir que libros seus como Xente de aquí e acolá ou o Os outros feirantes son escolmas de artigos seus, son retratos de persoas e personaxes, polo que un tenue fío une todos os escritos recompilados neses volumes. Tamén foi unha escolma de escritos sobre gastronomía o que deu lugar ao volume La cocina cristiana de Occidente: e estes libros publicáronse en vida do autor, polo que talvez nos enganemos cando afirmamos que as escolmas temáticas dos artigos de Cunqueiro non reflicten tan ben como as non temáticas o espírito do noso escritor. En todo caso, benvidas sexan estas escolmas e mellor benvidas aquelas recompilacións de todos os seus escritos publicados nun medio ou outro.

Ora, o que non se pode facer, porque é unha falta de respecto intelectual tanto ao autor falecido como a lectores e lectoras, é publicitar un libro argallado a base de escritos dun autor, neste caso o mindoniense, afirmando: «Cunqueiro inédito» / «Rescate del libro que no llegó a publicar en vida Álvaro Cunqueiro». (Álvaro Cunqueiro, La taberna de Galiana, Madrid, Ediciones 98, 2024, edición, traducción y epílogo, de Jesús Alfonso Blázquez González).

O libro este, que nunca chegou a escribir Cunqueiro e, xa que logo, imposíbel de que o chegase a publicar en vida, era, como presentou Francisco Fernández del Riego en Grial 72 (abril-xullo 1981) as poucas páxinas que del escribira o mindoniense, en inicio, unha novela; novela que, mesmo, segundo indica o presentador, quería dedicar a Ramón Piñeiro. O presente volume é unha reunión de textos en que se fala de tabernas nos máis deles. Textos, por outra parte, publicados a maioría deles noutros libros de artigos do seu autor, libros que aínda están no «mercado», polo que o de Cunqueiro inédito é, para dicilo suavemente, unha trola: os únicos inéditos son os escritos tirados da revista Fotos e de Radio Nacional de España. Os textos recollidos son ou ben relatos ou ben, simplemente, artigos. Cunqueiro, xa que logo, non soñou este libro: iso soñaríao o seu editor, editor que lle mete un epílogo, «A taberna do Valego», que lidos tres ou catro parágrafos, lectora ou lector interesado na literatura de Cunqueiro, pode saltar doadamente: o mindoniense é un deses autores dos que é imposíbel ser herdeiro, literariamente falando. É imposíbel escribir coma Cunqueiro, como é imposíbel escribir, por exemplo, coma Proust ou coma Jorge Luis Borges, Kafka e tantos outros: os seus teóricos discípulos caen axiña no ridículo máis patente. Por todo o dito, podemos afirmar, sen caermos en dogmatismos de ningunha clase, que o libro publicado por Ediciones 98 non ten nada que ver co libro «soñado» ou pensado, nunca proxectado[1], por Álvaro Cunqueiro.

Dos escritos de Cunqueiro, que dicir? Son, case sempre, de lectura, ou relectura, obrigatoria. Non obstante, para min, algún dos contos que se inclúen son algo pobres, literariamente falando, sobre todo os máis antigos: o de Mondoñedo aínda non lle collera o «tranganillo» á narrativa, ao seu mundo narrativo. Ou sexa, o que queriamos dicir, un libro máis de Álvaro Cunqueiro que Cunqueiro non fixo, como tantos outros, póstumos, e que son de agradecer que aparecesen, malia que algunhas edicións deberían corrixirse pola cantidade innumerábel de erros e erratas, tanto de imprenta como de transcrición de nomes ou de frases. E nesta web xa demos máis dun exemplo, como o de aquel artigo («El Imperio Secreto y los esclavos»), onde no canto de sudafricano transcríbese  sudamericano, e no canto de bóer aparece sempre buen, polo que ao final o artigo cunqueirián semella unha apoloxía ou defensa do apartheid que se practicaba en Sudáfrica. Ou aquel outro artigo, que acaba cunha poesía: transcriben artigo e poesía á parte, como se se publicasen en días diferentes, e afirman os editores que non deron coa data da publicación do poema. En fin, non nos liemos.

O problema dos libros pensados ou soñados[2] por Álvaro Cunqueiro (ou por calquera outra/a autor/a) é que non se poden argallar postumamente por razóns, tanto literarias como, por así dicilo, psicolóxicas[3] (e non entro no tema da rigorosidade intelectual): a medida que fose escribindo o libro, quen sabe o que faría o autor. Por outra parte, como afirma George Steiner (Los libros que nunca he escrito, George Steiner, Madrid, Ediciones Siruela, 2008, p. 11): «Un libro non escrito é algo máis que un baleiro. Acompaña á obra que un fixo coma unha sombra irónica e triste. É unha das vidas que puidemos vivir, unha das viaxes que nunca emprenderemos». É dicir, cada libro novo é unha viaxe, unha vida nova. Despois da viaxe, o viaxeiro ou viaxeira /o é máis rica/o, espiritualmente falando. Porque a viaxe, en última instancia, é, como a aventura, a viaxe aos límites dun mesmo, dunha mesma. Despois de cada libro, un verdadeiro escritor (e escritora), e Cunqueiro érao, é máis rico, está mellor preparado para novas aventuras, para novas viaxes, para vidas novas, e mesmo, aínda que isto é difícil, superar os seus límites. De aí, como ben afirma Steiner, que a obra soñada ou pensada mais non escrita, acompañe a obra creada como sombra irónica e triste. E disto o escritor moderno (e o mindoniense érao) é consciente, como consciente era de que a obra nunca está acabada –de aí que imaxinase tantos libros?–, que é imposíbel acabala, porque a obra literaria acabada é como a Gran Obra dos alquimistas, algo que se procura mais que nunca se atopa.

Steiner continúa: «a filosofía ensina que a negación pode ser determinante» e afirma que todo libro pensado ou soñado: «é máis ca unha negación de posibilidade.» A privación –non ter escrito ese libro[4]– ten «consecuencias que non podemos prever nin calibrar exactamente», e engade, «É o libro que nunca escribimos o que puido estabelecer esa diferenza. O que podería permitirnos fracasar mellor. Ou non».

A taberna de Galiana –como novela–, puido ser ese libro que axudase ao escritor galego a fracasar mellor, ou, como di Steiner, talvez non. Este libro, como todos os póstumos de todos os escritores, e máis se eses libros póstumos son escolmas de escritos que xa publicara, eses escritos xa foran no seu día «proxectos» de tal escritor, neste caso de Álvaro Cunqueiro. Cunqueiro soñou, pensou e proxectou libros, nunca os programou. Porque hai escritores que programan a súa «produción»: un caso exemplar sería José Saramago. Sempre me «incomodou» en Saramago, des que me decatei, a súa «programación». Intento explicarme: Se un colle, por exemplo, a primeira edición d’ A Jangada… ou d’ O Ano da Morte…, etc., verá que no apartado «Obras do autor», ao final sinálanse as obras a publicar. E nese apartado aparece o título da novela que aparecerá un ou dous anos despois, co título. Por exemplo, colla o lector a primeira edición d’ O Ano…. No apartado a publicar: Mar Aberto, romance –que deu n’A Jangada dous anos despois. Se ten a primeira edición (non sei se nas outras tamén) desta última, nese apartado lerá: História do Cerco de Lisboa, romance (publicada tres anos despois), e A Segunda Vida de Francisco de Assís, teatro (publicada o ano seguinte); se colle História do Cerco de Lisboa, aparece O Evangelho segundo Jesús Cristo e o Livro das tentações (que logo deu en As Pequenas Memórias), etc. É dicir, o portugués «programaba» a súa produción, cousa que nunca fixo Cunqueiro, quen, iso si, proxectaba os seus libros.

A miña, digamos, crítica, á «programación» fundaméntase, en certa maneira, nos conceptos de programación e proxecto de Giulio Carlo Argan[5]. Proxecto é o que se fai no presente pensando para o futuro: é dicir, o proxecto é sempre presente «actuante», contraditorio, dialéctico, etc. («A praxe non é a execución senón o proxecto», Argan, op. cit., p. 120) A programación é outra cousa, mais deixemos falar (sic) a Argan: «…La programación, como preordenamiento calculado y casi mecánico, tiende no ya a preceder al planeamiento, sino a sustituirlo como búsqueda de soluciones dialécticas a las contradicciones que se plantean de vez en cuando en la sociedad. //El planeameamiento es todavía un proceso integrado en una concepción del desarrollo de la sociedad como un devenir histórico; la programación, en cambio, se presenta como la superación de la historia, como un principio de orden de la existencia social. Toda la cultura occidental a partir de la Edad Media, ha postulado el concepto de historia como estructura orgánica de toda sociedad basada en una finalidad común a todos sus miembros; por lo tanto, la idea de historia está vinculada a una concepción teleológica que encuentra su momento práctico en el proyectar. La misma moral no es, en sustancia, más que un orden proyectual que la humanidad da a su propia existencia. La programación, por el contrario, quita a los individuos y entrega al poder todas las decisiones y elecciones y, como tiende a la represión también violenta de cualquier contradicción al sistema, niega a la sociedad cualquier forma de existencia histórica». A cita é longa, mais, como se di nestes casos, pagaba a pena.

Si, o mindoniense proxectou libros que foron publicados no seu día, pensou outros que –coido– deberon de ser aqueles que, en certo xeito, iniciou, mais despois dunha «severa e lenta» discusión consigo mesmo, decidiu non proxectar, é dicir, non escribir; soñou, simplemente, os máis, sen discutir consigo mesmo de maneira ningunha. Evidentemente, esta A taberna de Galiana non foi nin proxectada, nin pensada, nin mesmo soñada polo noso escritor. Por outra parte, compre non esquecermos que esta novela soñada polo mindoniense foi pensada para ser escrita en galego. E o que se afirma do título citado pode afirmarse dos outros corenta e nove títulos, obras, libros, soñados e pensados por Álvaro Cunqueiro[6]. Se é que os pensou e soñou: algúns, é evidente que si, outros… deixémolos entre interrogantes. Ora, está claro que o publicado co titulo mencionado liñas atrás, non é un libro que axude a Cunqueiro a fracasar mellor, e non porque non viva o mindoniense, senón porque non é o que el soñou, se o soñou e, sobre todo, porque nunca o proxectou.

[1] Máis adiante explicaranse as diferenzas entre soñado, pensado ou acariciado con proxectado

[2] Acho que un autor ou autora que pensa ou soña un libro, ten unha discusión consigo mesmo/a, discusión lenta e severa e que, infelizmente, pode ser estéril, é dicir, que o libro non pase a proxecto –o que entendemos como proxecto vai unha liñas máis adiante-. Esa discusión fai abortar moitos libros pensados, soñados ou acariciados, mais tamén é un elemento de vida e de permanencia… da obra. Por outra parte, acho que existen indicios claros que dalgunhas obras Cunqueiro pensou ou soñou, ou acariciou, houbo unha discusión do mindoniense consigo mesmo e, finalmente, abortou tales obras. Talvez outro día falemos do tema.

[3] Sen esquecemos nunca, por dicilo un pouco marxisticamente, e aínda que poida soar «basto», que a condición psicolóxica dun escritor, como a de todo ser humano, é tamén unha condición histórico-social.

[4] Se ben Steiner se refire ao libro, á obra escrita, xulgo que se pode aplicar a calquera das outras «artes».

[5] Giulio Carlos Argan, Historia del arte como historia de la ciudad, Barcelona, Editorial Laia,1984.

[6] Dicimos corenta e nove porque dos 56 títulos que afirmou nun momento ou outro que escribira ou estaba a escribir ou escribiría, seis deles eran traducións.