‘Le crayon du charpentier’, os ecos de Rivas no Quebec
Xesús González Gómez.
A serie sobre a recepción crítica da obra de Manuel Rivas en francés remata desta volta co recordo de dúas recensións da novela O lapis do carpinteiro. A primeira, na revista quebequesa Quebec Français.
Quebec français, nº 120, hiver 2001.
Le crayon du charpentier
Gallimard, Paris
2000, 177 pages
Manuel Rivas naceu en 1957 na Coruña, en Galicia. Xornalista, poeta e autor de varios volumes de contos, obtivo en 1990 o Premio da Crítica e, en 1966, o Premio Torente (sic) Ballester e o Premio nacional de España. O seu relato “A lingua das bolboretas” foi recentemente adaptado ao cinema. Le crayon du charpentier é a súa terceira novela.
Eis un título que non desvela o contido da novela. Non obstante, é o fío condutor do relato. A narración dun narrador-poeta, que nos fai sorrir tenramente polas descricións que fai dos personaxes, é simple, imaxinada e sen pretensións; lede esta, por exemplo, describe a personalidade do doutor Daniel Da Barca: “Era alto e ancho de ombros, e mantiña alzados os brazos en arco. Semellaba que a súa función máis natural era a do abrazo” (p. 11). Da Barca é un prisioneiro de guerra e xefe dun grupo republicano oposto ás políticas de Franco: grupo que dirixe desde un sanatorio administrado por relixiosas. Nesta España en plena guerra civil, Da Barca deberá enfrontarse a diversas chagas, unha delas será Herbal, un antigo garda civil e un esbirro dos fascistas. Este policía converterase na súa sombra e impediralle reunirse coa que ama. É un home sen calor, cego polos celos, vítima perfecta da súa imbecilidade e do seu egoísmo. A súa vida, que se desenvolvía por procuración até entón, cambia o día en que debe matar un mozo pintor anarquista. Herbal recolle perto dos despoxos un vello lapis vermello de carpinteiro que pertencera ao pintor. O lapis, no relato, serve de catalizador á conciencia errante do pintor e Herbal deberá aprender a vivir con este outro que o posúe. Acabará levando “o lapis do carpinteiro” na orella como unha segunda natureza.
O lapis do carpinteiro é de feito unha grande historia de amor, de destinos que se entrecruzan, unha historia tinxida ás veces de odio e de incomprensión. É unha metáfora de todas as guerras nas que se enfrontan os fillos da mesma familia. É unha loita contra a mediocridade da humanidade, mais tamén un himno ao poder redentor do amor.
Se coma min, sendo nena, adoraron a fabulosa historia de amor dos seus avós, entrecortada polo ambiente político da súa época, aconséllolles que se instalen confortabelmente perto do lume, cunha boa tisana ou unha copa de vello Armagnac nunha man, O lapis do carpinteiro na outra… e déixense contar máis unha vez esta apaixonante historia que é o amor, o amor dos outros, o amor da liberdade.
A pesar dalgunhas pequenas “erratas” de tradución, a súa prosa paga a pena, xulguen pos vostedes mesmos: “Atardecía. Na horta, un merlo saíu voando en pentagrama negro coma se de súpeto recordase unha cita esquecida ao outro lado da fronteira” (p. 16).
María Estévez Ruíz
Rematamos a lembranza crítica de Rivas con estoutra recensión, que se publicou en Europe. Revue litteraire mensuel, revista de Francia fundada por Romain Rolland en 1923, controlada a partir de 1936 polo Partido Comunista Francés, e hoxe independente, unha revista de gran calidade. No número no que aparece a crítica d’O Lapis de Rivas o autor destacado fora Paul Celan.
Europe. Revue de littérature, nº 861-862, xaneiro-febreiro 2001, pp. 318-319.
Manuel RIVAS: Le Crayon du charpentier, traduit du galicien (Espagne) par Ramon Chao et Serge Mestre (Gallimard, 98 F.)
Velaquí o primeiro libro co se regala un groso lapis de madeira. Non para tachar, anotar, reescribir… senón para escoitar unha voz.
Como Torrente Ballester e Álvaro Cunqueiro, Manuel Rivas vive en Galicia, ese fisterre español batido por tempestades e lendas. Se estes escriben en español, el utiliza o galego, máis próximo do portugués que do castelán. Nutrido dun substrato de contos e de relatos que tiran do xenio do lugar a súa inspiración, non é, no entanto, un autor rexionalista, o mesmo que o vasco Atxaga. E como este último, tradúcese ás veces a si mesmo ao español.
Se Le Crayon du charpentier acontece en Galicia, trata en diagonal da subida do franquismo nun proceso máis universalista que unha crónica provincial ao se propulsar nunha dimensión innegabelmente fantástica. A Historia, o imaxinario e a consciencia áchanse nesta novela de composición menos liñal que musical. Hai nela algo da negra tonalidade de En sauvage compagnie (Métailié, 1997) que facía falar un cabalo. A pesar do horror do crime franquista, aquí manda o onirismo.
Desde 1936, o garda civil Herbal encárgase de espiar os seus concidadáns. Os seus informes sobre os “axitadores” republicanos son “densos como novelas”. É dicir, coñece o doutor Da Barca e o pintor que van alimentar os barolentos sotos das prisións de Santiago de Compostela. Como bo animal bruto, fai “explotar” a cabeza dos seus prisioneiros, agás que non sexa para aforrarlles as torturas fascistas. Despois de matar o “famoso pintor nacionalista galego” terá a estrafalaria idea de recoller o lapis de carpinteiro co que o pintor retrataba os seus compañeiros de cadea como Moisés, evanxelistas e anxos… como no pórtico da catedral.
Como o editor, imitando os seus colegas galegos e españois, tivo a bondade de fornecer este lapis, imos tamén penduralo na orella para ler. E oír, como o garda civil Herbal, a voz da súa vítima guialo san e salvo entra as cambadelas que sen ela o levarían á morte. Grazas a esta voz, salvará o doutor, que se convertera no médico humanista da prisión e favorecerá o seu idilio coa fermosa Marisa.
“Como un tirano que atravesara o tempo, a súa memoria cheiraba a esterco”. Outra memoria transformará o garda civil. Nesta asunción da lingua, non hai xa dúbidas de que o lapis do carpinteiro é unha metáfora, a de escoitar o outro, a da ficción, da novela: “Describía os personaxes con palabras que nunca foran utilizadas”. Desexamos que as historias deste escritor continúen a nos chegar, aínda que sexa coa ocasión da tradución esperada dos seus libros de contos. Á miúdo, os personaxes está á procura do lugar en que habita a alma. Axiña aparecerá en Gallimard Que me queres, Amor?, do que a NRF de outubro de 2000 publicou “A lingua das bolboretas”, curto relato sobre a guerra civil, que explora tamén as voces vergoñentas do odio e da culpabilidade, a parella terríbel do verdugo e da vítima.
Thierry Guinhut
