Ler a Heidegger hoxe, ao redor do libro de Vázquez Méndez

Xesús González Gómez.

Hai uns poucos meses, Edicións Laiovento deu ao prelo o libro de Xesús Vázquez Méndez, A cuestión política na persoa e no pensamento de Martin Heidegger. Vázquez Méndez intenta (e acho que o consigue) introducirnos no pensamento, na filosofía, do alemán e dilucidar se esta filosofía pode considerarse vinculada ao nazismo, como afirman moitos dos inimigos e detractores do filósofo que Safranski alcumou como «un mestre de Alemaña». Lin esta biografía, está na miña biblioteca, e non lembro se Safranski nalgún momento fala do poeta de Celan «Fuga de morte», en que escribe exactamente que a «morte é un mestre de Alemaña»…

A estrutura, ou o esquema, do libro está moi ben explicitada na contracapa: «o traballo divídese entres partes: coméntanse algúns textos heideggerianos ineludibles de contido político, preséntase o debate filosófico sobre o asunto Heidegger desde a selección duns poucos autores significativos e, por último, o autor ofrece unha visión da conexión entre filosofía e política en Heidegger que explicaría o seu compromiso ideolóxico co nacionalsocialismo».

Antes de iniciar a recensión, debo confesar que cando leo a Heidegger non entendo nin a metade, malia os libros que lin sobre el e o seu pensamento. Segundo os heideggerianos, ao «mestre» só se lle entende se se le en alemán. A maioría das traducións traizoan o pensamento do autor de A esencia da verdade, etc. Pode ser, non digo que non sexa así, pero talvez non estea de máis lembrar que o gran crítico suízo-alemán Walter Muschg trataba a Heidegger de «delincuente da lingua». Polo demais, esta reacción (elitista) dos heideggerianos é unha parvada como outra calquera: non se entende a Baudelaire se non o les en francés; non se entende a Bashó se non o les en xaponés; non se entende a Hamsun que non o les en noruegués etc, etc. Polo que os que non sabemos alemán, non temos que contentar con ler a Heidegger (cando o lemos) en castelán, galego, portugués, catalán, francés ou italiano, que si entendemos –os idiomas, non ao filósofo. Porque a min, isto é confesión intima, pásame o que lle acontece ao brasileiro José Guilherme Merquior (outro grande crítico) con Jacques Lacan. «Até 1982, en que morreu, só había dúas persoas no mundo capaces de entender as teorías do doutor Jacques Lacan»[1] (pasa logo Merquior a dar probas à l’appui da súa hipótese-tese). Talvez eu sexa máis xeneroso do que Merquior, xa que considero que no mundo, actualmente, debe haber uns poucos centos de persoas que entendan o pensamento de Martín Heidegger. Entre elas, claro, Vázquez Méndez.

Vázquez Méndez vai peneirando o pensamento, a filosofía de Heidegger, discutindo, no fondo cos seus apoloxistas. Mais é unha discusión na que non cabe, pola súa parte, nin o insulto, nin a descualificación: esperemos que se os apoloxistas do filósofo alemán lle responden manteñan a alta actitude intelectual do noso autor. Vázquez Méndez, no capítulo dous, retoma «dúas cuestións cruciais ás que aludimos na introdución». Dúas cuestións que, en certo modo, enchen ou atravesan todo o volume: «a) o vínculo establecido entre filosofía e nacionalsocialismo; b) a existencia dunha potencial filosofía práctica no seu pensamento. Ambas cuestións terán que conectarse, de xeito que a segunda explique a primeira» (p.29). Para introducirnos nestas dúas cuestións, Vázquez Méndez analiza tanto o «Discurso do Reitorado», cando Heidegger acepta ser nomeado polos nazis reitor da universidade de Friburgo e as anotacións relativas a esa época dos póstumos Cadernos negros. Non vou resumir, porque sería case imposíbel, o que di o noso autor, pero acho que esta frase serve para mostrar o pensamento político do autor de A esencia da verdade: «[…] as individualidades non importan, ou só teñen relevancia na medida en que contribúen ao proxecto ontolóxico. Nisto Heidegger é explícito e inequívoco. Só o alemán, isto é, o pobo alemán e a súa lingua, está capacitado para expresar o ser». (p. 36). Imaxinen lectores e lectoras que pode saír deste pensamento, sobre o que volveremos.

Tamén neste segundo capítulo, Vázquez Méndez desentraña a estratexia heideggeriana de «autoxustificación». Estratexia defendida polos seus discípulos (como Hannah Arendt) e os seus secuaces filosóficos. Para informar e analizar a polémica de se Heidegger foi ou non nazi, Vázquez Méndez enfróntase cuns poucos autores, porque de seguir a polémica fío a fío, o libro sería interminábel, infinito. Velaí a relación de autores, uns denominados apoloxistas (de Heidegger) e outros non, que estudia, analiza e se enfronta: Karl Löwith, N. G. Varela, O. Pöggeler, Artur Leyte, R. Safranski e R. Rodríguez. Analiza tamén a polémica acontecida logo da publicación dos Cadernos negros, polémica entre P. Trawny e F-W von Herrmann e F. Alfieri. Polémica que, quizais, foi alimentada para manter o «mestre de Alemaña» no «candelero», como intúe o noso autor. Algunhas lectoras e lectores poden botar de menos autores como Adorno (A xerga da autenticidade), mesmo os escritos de Marcuse sobre o tema, ou o escrito de Lyotard sobre Heidegger e os xudeus ou, o importante estudo de Henri Meschonnic, Le langage Heidegger (Paris, P.U.F., 1990), como que o francés sabía grego e alemán, pode quedar descualificado por algún apoloxista do «mestre de Alemaña» indicando que o seu libro é o resentimento dun xudeu cara a alguén que colaborou cos nazis (así, por exemplo, un tal Rafael Gutiérrez Girardot colombiano, descualifica os ataques de Adorno a Heidegger).outro tantofai o francés Marc Sagnol en Tragique et tristesse. Walter Benjamin, archéologue de la modernité, cando escribe que nos ataques de Benjamin a Heidegger di que non se pode descartar nin unha animosidade nin unha «denegation» por parte de W.B. Mais non foi nunca a intención, polo demais, como avanzabamos, imposíbel, de Vázquez Méndez esgotar o tema, senón introducir os lectores nel, entregando informacións concisas pero de calidade e desenmascarando o que se debe desenmascarar. Nestas páxinas en que fala da polémica sobre se foi nazi ou antisemita o filósofo alemán, páxinas en que Vázquez Méndez matiza a uns e outros (máis aos apoloxistas), en que descubre as imposturas de moitos destes e do propio Heidegger, que o non especialista en filosofía vai ler con máis interese e atencións. Logo hai outras, bastantes, en que se nos introduce, criticamente (no sentido filosófico da palabra) na árida filosofía heideggeriana e aí, eu pérdome, que lle vou facer. Con todo, hai que ler con atención estas páxinas, así como as conclusións a que chega o autor galego, para sabermos se a filosofía heideggeriana introduce o nazismo na filosofía, como afirma, sobre todo, Emmanuel Faye: digamos que para Vázquez Mendez non cabe dúbida de quen o nazismo está presente na filosofía heideggeriana, e, en realidade Heidegger, se dimite do posto de reitor da universidade é porque non logrou aquilo que desexaba: dirixir, dende a universidade, o pensamento filosófico que animase o movemento nazi.

En todo caso, poden lectores e lectoras pensar, ou chegar á conclusión, de que Heidegger non era nazi, pero todos sabemos que condenaba a democracia (como moitos dos seus seguidores, que queren  «saír da democracia», non ofrecendo, como o seu mestres, máis que «unha difusa transformación do pensamento que non se sabe onde conduce» (p. 27). Si, Heidegger condenaba a democracia por «inauténtica», sen especificar, ou aclarar moi ben, que significaba isto.

Na páxinas 58-59, nota 91, Vázquez Méndez resume o número 103 da revista Grial, en que se enfrontan apoloxistas de Heidegger e contrarios a este. Felipe Martínez Marzoa, nunha entrevista realizada por Carlos Fernández, «expresa a súa extrema e drástica postura con respecto á intelección de Heidegger pechando toda posibilidade de participación no debate aos que non entendan o grego e o alemán» (os analfabetos non poden votar: non é raro que se queira saír da democracia. Pero volveremos ao tema). Páxinas máis adiante fala da postura do filósofo galego Artur Leyte Coello, heideggeriano de pro que «admite sen ambaxes, que o nazismo de Heidegger, ademais dun desastre intelectual persoal, é un feito incontrovertible, pero describir ese suceso non sería asunto da filosofía, senón da ciencia histórica» (p. 64). Son interesantes as páxinas 66-68 para entendermos o que pensa Leyte sobre a democracia, a partir do pensamento de Heidegger. Para Leyte, o «mestre de Alemaña» é o «pensador máis lúcido para entender, non só a aparición do nacionalsocialismo, senón calquera outro totalitarismo, por exemplo o comunismo ou a propia democracia, pois tamén esta última, que procedería dunha desfiguración da “metafísica grega”, habería que incluíla na mesma categoría que outras figuras ideolóxicas asociadas á metafísica moderna e que, inexorablemente, conduce a diferentes formas políticas impositivas» (p. 66).

Como vemos, os apoloxistas heideggerianos non paran de citar os gregos, como o mestre. Pero, o mestre de Alemaña coñecía o grego? Reproducidos este longo treito dun «tal» Cornelius Castoriadis, grego de nación, que, ao mellor, aclara algunha cousa:

«Tampouco comentarei as interpretación antigas [da Antigona e o Prometeo, de Sófocles] e máis ou menos coñecidas das dúas obras. Para empezar, discutiremos a “tradución” e a “interpretación” de Heidegger do estasimon de Antigona –o que se abre coas famosas palabras Polla ta deina.  A súa “tradución» traizoa violentamente o texto de Sófocles. Apoia e apóiase nunha “interpretación» que, como case sempre, só é unha proxección dos esquemas propios de Heidegger. Se é certo que por si mesmas estas poden incitar à reflexión e “estimular» de maneira fecunda o lector, moitas veces preguiceiro, de textos antigos, neste caso preciso conducen a unha construción artificial e fráxil que, ao presentaren o home de Sófocles como unha encarnación do Dasein heideggeriano, se caracteriza nun grao incríbel e monstruoso (como todo o que escribiu Heidegger sobre os gregos) pola ignorancia sistemática da cidade, da política, da democracia e da súa proposición central na creación grega. O resultado desta ignorancia é, evidentemente, unha “comprensión» errónea da filosofía, que está indisociabelmente ligada á cidade e á democracia, aínda que sexan hostís a ela […] A arbitrariedade de Heidegger chega engadir á alteración da puntuación obvia do texto, a eliminación das propias palabras que mostran o absurdo desta alteración. Así, por exemplo, dos versos 360-361 do estasimon de Antigone:  pantaporos; aporos ep’ouden erkhetai to mellon, “capaz de andar por todas as partes, de atravesar todo, de atopar respostas a todo; avanza cara á nada do que está por vir, sen ter ningún recurso», el le –violación vergonzosa do texto–: pantaporos aporos; ep’ouden erkhetai, para pode traducir: “Andando por todas as partes realizando a experiencia, inexperto sen saída, non chega a nada». E, para outorgarlle unha verosimilitude superficial á súa tradución, Heidegger vese obrigado omitir subrepticiamente as palabras to mellon»:

“kai fqegma anemoen

fronhma kai astumouz

orgaz edidaxato…”

Ensinouse a si mesmo a palabra, e o pensamento que é como o vento, e as paixóns que institúen (v. 352-356; tradución a partir da da versión francesa de Castoriadis.)

Aristóteles, un século despois, definira o home como zôom logon ekhon et zôon politikon (“ser vivo provisto de logos» e “ser vivo político”). Atrévome a dicir que aquí o poeta é máis profundo porque é máis radical que o moi profundo filósofo. O home non “posúe” o logos como unha facultade “natural” nin como un don –e o seu ser político tampouco lle é simplemente dado e adquirido dunha vez por todas. O home ensinouse a si mesmo – creouna – a linguaxe (phtegma), o pensamento (pronèma) e estes astunomous orgas, que Heidegger traduce, esta vez de maneira claramente nazi, der Mut der Herrschaft über die Städte, “a paixón polo dominio das cidades”. Tradución aberrante, por outra parte: para que haxa dominio das cidades, é preciso antes de nada que haxa cidades. Sófocles non fala de dominación sobre cidades supostamente xa existentes, el sitúase no “momento” (ao nivel do estrato ontolóxico) en que o home crea a linguaxe, a reflexión e os astunomous orgas, as paixóns, as disposicións, os impulsos dan leis ás cidades –que institúen as cidades…» Cornelius Castoriadis, «Anthropogonie et autocréation», in Figures du pensable, París, Éd. du Seuil, 2009, pp. 19-20 e 38-39, respectivamente.  De momento, abonda. E que cadaquén xulgue por si mesmo.

♦ A cuestión política na persoa e no pensamento de Martin Heidegger, de Xesús Vázquez Méndez . Laiovento, 2022. 256 páxinas. ♠17,95€

[1] José Guilherme Merquior, De Praga a París. Critica del estructuralismo y del posestructuralismo, México, F.C.E., 1989, p. 226.