Löwenthal le a Hamsun

Xesús González Gómez.

Leo Löwenthal (1900-1993), sociólogo e filósofo alemán, descoñecido por estes lares, foi un dos fundadores da Escola de Frankfurt e como outros membros do Institut für Sozialforschung: Friedrich Pollock ou Franz Neumann, por citar só outros dous[1], pouco «referenciados» cando se fala da teoría crítica, malia que de Neuman publicouse en España ese estudo pioneiro sobre o nazismo titulado Behemoth: Pensamiento y acción en el nacional-socialismo 1933-1944 (Barcelona, Anthropos, 2014). Löwenthal é tan descoñecido no denominado Estado Español, que até o pasado 2021 non se publicou ningún libro que na portada levase, individualmente, o seu nome. O libro publicado en setembro é unha escolma de tres escritos de Löwenthal sobre o fascismo e leva o título de Escrits contra el feixisme. Selecció traducció i introducció de Gustau Muñoz (València, 3i4, 2021). Escribín aí atrás individualmente, porque hai anos, no xa afastado 1969, Alberto Corazón editor publicou unha selección de escritos co título de La industria de la cultura. Os escritos, todos eles interesantes, recompilados neste volume eran os seguintes: «Modernidad y sociedad de masas: variedad de la experiencia cultural», do conservador Daniel Bell; «Masscult y Midcult», de Dwight MacDonald; «La sociedad de masas y su cultura», de Edward Shils; «Vanguardia y Kitsch», do crítico de arte e membro do Congreso para a Liberdade da Cultura, e propagandista do expresionismo abstracto, Clement Greenberg; «Perspectivas históricas de la cultura popular», de Leo Löwenthal (sic); e «Comunicación de masas, gusto popular y acción social organizada», de Paul F. Lazarfeld e Robert K. Merton. O volume levaba unha pequena introdución de Valeriano Bozal, que se enredaba un pouco coa distinción econiana (de Umberto Eco) entre apocalípticos e integrados e non citaba para nada o traballo de Löwenthal. A tradución era da ferrolá Esther Benítez. Curioso é engadir que ese mesmo ano de 1969, a venezolana Monte Ávila Editores daba ao prelo o volume Industrial cultural y sociedad de masas, que reproducía os traballos de Bell, MacDonald, Shils e Lazarfeld & Merton, e engadía o capítulo «La industria cultural. Iluminismo como mistificación de masas», de Dialéctica da Ilustración do dueto Adorno & Horkheimer (a versión venezolana é debida a Ennio Guasta e, para min, superior á da nosa compatriota, ben que teño a impresión de que a maioría dos textos foron vertidos por ambos tradutores desde o italiano). Anos despois, en 1993, Edicions Alfons el Magnànim, da Generalitat Valenciana/Diputació Provincial de València, na excelente colección (hoxe desaparecida) Debates/biografía, deu ao prelo o libo de Helmut Dubiel, Leo Löwenthal. Una conversación autobiográfica, libro cuxa visita non é so recomendábel, senón que eu diría que obrigatoria, e non só para coñecermos o «pensamento» (e a vida) deste sociólogo. (Dubiel foi o curador das obras completas de Löwenthal). O volume complétase cunha serie de cartas de Löwenthal a Adorno e Horkheimer, e de estes dous e mais Kracauer, Benjamin e algún outro dirixidas a el.

Escrits contra el feixisme recolle tres escritos de Löwenthal publicados en diferentes anos, antes e despois da II Guerra Mundial: «Knut Hamsun» (1937, aínda que escrito en 1934); «Individuo e terror» (1946); e «O herdo de Calibán» (1983, a súa achega sobre un coloquio organizado en xuño de 1983 pola Universidade Libre de Berlín con motivo do 50 aniversario da queima de libros polos nacionalsocialistas, como informa o tradutor e prologuista Gustau Muñoz). Destes dous últimos escritos non falaremos moito, e non porque non sexan importantes, senón porque queremos centrármonos no que escribiu hai case 90 anos sobre o escritor noruegués, daquela no «cénit» da súa popularidade. Con todo, digamos que tanto nun como noutro escrito o seu autor avisa de que o fascismo, o terror fascista, «está fondamente arraigado na dinámica da civilización moderna e particularmente na organización económica moderna» (1946). En «O herdo de Calibán», cualifica os intentos de borrar a historia e de desterrar a memoria, «de relativizar ou mesmo de negar o pasado e particularmente un pasado sobre o que paira o horror», como feitos perigosos, que conducen a un «renacemento» do fascismo: habería que preguntarse se a revisión da historia de España, do pensamento español, realizada, non por pensadores fascistas ou directamente franquistas, senón por aqueles que se denominan liberais (revisións, por outra parte, na que interveñen autores que mesmo se consideran «de esquerdas» (sic): Jordi Amat, José Carlos Mainer, Jordi Gràcia, etc.; deixamos para outro día o tema dos novelistas-revisionistas), polos ideólogos que fundaron e apoiaron o partido denominado Ciudadanos –como Francesc Carreras, que viña da esquerda comunista, lease deste señor o prólogo que lle puxo a El hombre y el Socialismo en Cuba, de Ernesto Che Guevara, Cuadernos Anagrama, 1975–, non foron os conserxes que lle abriron as portas a Vox. O fascismo, diferente na fachada que o dos anos 1930, continúa aquí, vive entre nós, e está a se desenvolver con total impunidade…

Mais vaiamos ao escrito de Löwenthal que nos interesa hoxe: Knut Hamsun. Despois dunhas densas páxinas sobre a ideoloxía «posliberal predominante en amplas capas da burguesía», ideoloxía en que a natureza ten un papel moi «eminente», despois de analizar polo miúdo que significado ten a natureza nesta ideoloxía, «entrega á natureza prístina, non afectada pola historia, o desexo de identificación coa natureza e a nostalxia dun ámbito en que as forzas produtiva non actúan», a entrega-contacto directo «coa natureza aparece como unha vía de acceso ao reino da liberdade». Claro que se quere esa entrega, ese contacto, esa veneración da natureza «como unha esfera aparentemente á marxe da historia, réndese culto a unha natureza humana historicamente sa, mais con todo constantemente danada». Danada, evidentemente, pola modernidade «económica e política», pola revolución burguesa-liberal e os seus herdeiros, o proletariado. Esta ideoloxía posliberal deita unha «moderna nostalxia da natureza», nostalxia na que se acha «xustamente coa glorificación da propia impotencia, a glorificación dun poder superior e violento» e, tamén –entre outras– «a loita contra o espírito, contra o intelectualismo». Despois destas densas páxinas, Löwenthal introdúcese no obxecto do seu estudo.

O nacemento desta ideoloxía posliberal de identificación coa natureza, «na medida en que se manifesta en literatura», afirma Löwenthal, «pódese fixar con precisión: en 1890, o ano en que se publicou a novela Fame, de Knut Hamsun». Os personaxes polos que o novelista manifesta a súa simpatía (sic) nesta obra, como en todas as posteriores, teñen en común certos trazos: «renuncia á intervención activa na loita pola vida, rexeitamento do intelecto, desprezo dos ideais, o feito de se deixar levar pasivamente na corrente do que é inalcanzábel e incomprensíbel, a fuxida da cidade e a natureza como refuxio». Porque a natureza, en Hamsun, «aparece como  unha consumación da individualización atinxida na existencia social», mais, «a soidade na natureza que expresa Hamsun, en último termo, non expresa unha vontade verdadeira de transcender. Inclúe, en cambio, unha dose de resentimento, exactamente no sentido que é peculiar dos intereses da pequena burguesía á fin do período liberal». Ese resentimento, que nace da impotencia e á vez da fascinación cara ao poder, ten uns inimigos: ademais da burguesía liberal, o grande inimigo é a cidade e, sobre todo, o proletariado da cidade, que, con respecto ao campesiño é un «privilexiado» («A industria e os funcionarios, as ciencias naturais e os profesores, os escritores naturalistas[2] e os países de réxime liberal, os cafés e as sociedades anónimas, a gran cidade e os intelectuais, os proletarios e a idea de reforma social ou, peor aínda, de revolución» son os trazos que caracterizan o mundo moderno que Hamsun odia»). A existencia campesiña, a existencia do campesiño «preséntase a ollos do lector como un fenómeno tan natural como o verdor das árbores ou a caída das follas cando chega o outono». A vida das cidades, a vida na cidade é, simplemente, unha falsidade, unha falacia, unha negación da verdadeira vida, de aí a glorificación tanto do campesiñado como das existencias marxinais (ou á marxe) da cidade: o vagabundo, o errante («A glorificación de figuras marxinais á orde burguesa […] permitiu que esta literatura tivese un papel nada desprezábel na historia da dominación autoritaria»). Estas glorificacións, contra a burguesía (contra a ideoloxía liberal), contra o proletariado, conducen, tamén, a colocar a muller nun duplo papel que só é un: ama de casa e nai. (a carón «deificación das funcións naturais da muller, hai opinións máis ben malévolas sobre a reforma, a emancipación ou a elevación intelectual a que aspiran as mulleres, ademais do sarcasmo –en que se percibe con claridade o resentimento pequenoburgués– que lle inspira a “muller moderna”»).

En realidade, se ben ataca (sic) a burguesía, o tipo de crítica que Hamsun dirixe contra a sociedade burguesa en aspectos concretos, afirma Löwenthal, mostra «que intereses de clase serve o anti-intelectualismo». O escritor noruegués «arremete directamente contra as masas proletarias, pero non ataca os grupos económicos dominantes. («O proletariado aparece como un mundo hostil. O desprezo burgués cara á clase traballadora e o movemento obreiro está sempre presente nas súas obras.») A actitude de Hamsun cara ás clases medias é sobre todo ambivalente: se se burla dos intelectuais e dos funcionarios e, máis aínda, de todas as institucións educativas modernas en xeral, se parece de entrada que quere irritar a pequena e mediana burguesía, en realidade o que fai é dar expresión á rabia social destes grupos» e, tamén, «outórgalles a recompensa da forma de vida heroica e natural e a veneración pola vida en consonancia cos seus desexos ideolóxicos». Polo demais, toda a crítica que emite o escritor resólvese «soamente na mención de síntomas e feitos individuais; non hai ningún rastro de comprensión teórica das tendencias sociais».

O proletariado, seguindo a ideoloxía da pequena e mediana burguesía, é presentado como «un exemplo arquetípico e arrepiante de como é desprezábel o desexo de acumular bens materiais». Arremete contra «a enorme ansia de comer do proletariado», «contra o balbordo das masas» que, infelizmente aprenderon, «“coa mecánica da lectura e a escrita”, da clase alta, “que fermoso é vivir dos traballo dos outros”». Mais o peor de todo, para Hamsun, son as «tendencias de rebelión que leva aparelladas esta “ansia terreal de posuír”». A hostilidade contra os traballadores, afirma Löwental, está tan marcada no escritor como a súa afabilidade cara ás clases altas.

En realidade, Hamsun proponlles como ideal aos homes «que viven unha determinada organización social como unha carga insoportábel […] unha existencia que –se se xeneralizase– produciría un empobrecemento social e cultural de dimensións inimaxinábeis».

Estas ideas sobre vida, a organización social, etc., exprésanse mediante uns determinados (variados) recursos estilísticos, pero «sobre todo hai que referirse ás reiteracións». Ás veces en forma de temas ou variantes lingüísticas que se repiten «como a crueldade da vida, a sucesións das estacións do ano, o paso do tempo, etc.» Os recursos literarios para «describir o carácter implacábel, irrevogábel, do destino compoñen unha imaxe enfática como a que se achará posteriormente na propaganda da política autoritaria, que impón ao home o decreto dun destino inelutábel ao que debe someterse sen paliativos. A técnica artística da reiteración oponse aquí á humanidade». Pero as reiteracións de Hamsun, di Löwenthal non son só lingüísticas e de tema, senón a estrutura das novelas «está inzada de reiteracións», e así, continúa o filósofo alemán, se collemos elementos de Fame, Misterios, A nova terra ou O redactor Lynge, poderiamos compor novas historias sen cambiar nada esencial. Novelas posteriores: As mulleres da fonte, O vagabundo, August Wlumsiegler, Un ano e un día ou O círculo cérrase: teñen sempre o mesmo tema dos campesiños satisfeitos e do que máis o atrae, o errante ou vagabundo e o home arraigado á terra, etc.» Para Löwental, mentres na gran literatura burguesa, desde Goethe e Balzac até a novela naturalista se «reflicte un fondo interese polo destino individual, que ben se desprega no contorno burgués ou fica estragado, e se pon en xogo toda a riqueza cualitativa da cultura para expor o desenvolvemento e a materia do destino individual […] o mundo do narrador Hamsun é dunha pobreza extrema […]».

Acaba o seu estudo falando un pouco da recepción en Alemaña da obra de Hamsun. Antes da guerra Gran Guerra e despois. Antes de 1914, tanto un liberal como Leo Berg como o crítico da revista teórica da socialdemocracia, Die Neue Zeit (suponse que as recensións eran de Eduard Bernstein), «rexeitan a mensaxe de Hamsun». Para Berg, os personaxes do escritor noruegués non teñen «tempero moral». Para o comentarista da revista socialdemócrata, o escritor noruegués non crea personaxes auténticos, «seres humanos vivos, senón só estados de espírito que nada tiñan a ver coas tendencias realmente orientadas a unha transformación proveitosa». «Hamsun mostra unha forte tendencia a deformar e mofarse do lector». Para o comentarista de Die Neue Ziet: «Fame […] non é unha novela social»; «O redactor Lynge é completamente insatisfactoria […] quizais lle viñeron [a Hamsun] ganas de bocexar e deixa de interesarlle a historia». Ora ben, continúa Löwenthal, se se collen os números de Die Neue Ziet correspondentes á época da guerra e posguerra, «acharemos outra cousa. O mesmo escritor que vinte anos antes fora rexeitado de maneira clara e contundente, agora é obxecto de reverencia». O que antes de 1914 o comentarista de libros da revista socialdemócrata consideraba, nas obras de Hamsun, «estados de ánimo baleiros» e «mera nerviosidade», «agora [para o novo comentarista] son “as imaxes máis conmovedoras da vida e da alma, onde se condensa a realidade máis tensa, coas súas luces e sombras até compor unha visión da vida interior máis fonda». O que antes de 1914 era «tan fugaz como o humor do momento», para o novo comentarista socialdemócrata (Edgar Steiner) convértese «nunha descrición do eterno». O mesmo aconteceu na crítica «liberal»: Walter A. Berendsohn («un historiador da literatura tan progresista como Berendsohn», escribe Löwental), no libro Knut Hansun, publicado en Munich en 1929, afirma: «Ninguén pensará en xulgar as obras de Hamsun desde un punto de vista político». Se ben, como tantos outros escritores, nas novelas do noruegués aparecen só moi poucas veces declaracións directamente políticas, nelas hai expresións e manifestacións que deberían alertar o lector, avisa o filósofo alemán.

Quen tamén falou de Hamsun foi Iuri Plekhanov. Para o filósofo alemán, o marxista ruso analiza «en forma de drama a súa repugnancia [do noruegués] ou mesmo o seu odio cara ao proletariado». Sinala [o ruso] que antes de Hamsun «raramente, ou nunca, se manifestara dunha maneira tan descarnada na literatura a hostilidade de clase da burguesía cara aos traballadores». Ao mesmo tempo, Plekhanov decátase «da inverosimilitude dos trazos supostamente revolucionarios dos escritos de Hamsun». Como moi ben soubo ver, «Os motivos revolucionarios son con frecuencia un motivo claro do pensamento conservador», aspecto este, segundo Plekhanov. «que aparece en Hamsun dunha maneira máis definida que entre os románticos franceses».

Non é de estrañar, xa quen logo, que nun dos libros máis importantes (sic) do nazismo, O mito do século XX, de Alfred Rosenberg, un libro no que se condena toda a literatura moderna (o libro é de 1933), se poidan ler cousas como : «Ningún artista modelou de maneira tan marabillosa o carácter místico-natural, dotado de forza de vontade, como Knut Hamsun. […] Hamsun describe neste mesmo contorno de maneira misteriosa e atenta á natureza as leis do todo e da alma», etc.

A que son debidos estes «himnos» en loor de Hamsun tanto por parte da burguesía liberal como dos portavoces do proletariado? Ambos casos, Berendsohn e Die Neue Ziet, diagnostica, e acho que con precisión, Löwenthal, «pertencen a unha mesma constelación social: a resignación política e a sedución política de que foron obxecto capas sociais moi amplas na Europa central de hoxe». (Sedución realizada polo fascismo-nazismo e outras tendencias autoritarias/totalitarias).

E acaba con palabras moi duras o membro da Escola de Frankfurt: «A función dunha ideoloxía [a que percorre as novelas de Hamsun] que gustaría de superar antagonismos sociais inconciliábeis a través da harmonía, maniféstase nesta coincidencia dos críticos liberais, socialdemócratas e nacionalsocialistas. […] A paz da natureza á que gustarían transportarse, con Hamsun, os estratos sociais de lectores burgueses é mera aparencia. En realidade non é outra cousa que fragor da industria e da guerra que fomenta o poder autoritario».

A visión do mundo de Hamsun vén sendo, afirma Löwenthal, «unha etapa relevante na transición da consciencia burguesa desde o liberalismo até as fórmulas e consignas do Estado autoritario», de aí que tres anos despois de aparecer, na emigración, este escrito do filósofo e sociólogo alemán, cando os nazis invaden Noruega, Knut Hamsun convértese nun activo colaborador dos nazis. O que o escritor de Löwenthal deixa entrever.

Á parte de dicir que Löwenthal apoia os seus «xuízos» reproducindo fragmentos de diversas novelas de Hamsun, só nos queda engadir dúas ou tres cousas. Cando entregou este escritor para ser publicado na revista do Institut für Sozialforschung, os seus compañeiros, Marcuse, Adorno, etc., non estaban de acordo con el: logo tiveron que darlle a razón. Neste estudo sobre Hamsun hai unha ampla nota de Adorno na que afirma que as tendencias que Löwenthal percibe no escritor pódense «observar con rigor técnico nas sinfonías de Jan Sibelius». Segundo lle explica o sociólogo a Helmut Diel no libro mencionado ao inicio, os escritos para ser publicados na revista do Institut für Sozialforschung eran discutidos e revisados por todos os membros, de aí as discusións entre Benjamin e Adorno, discusións que nada teñen a ver coa censura. E, finalmente, a medida que avanzaba na lectura deste escrito de Löwenthal, víñanme as mentes que moitas das cousas que escribe sobre Hamsun podían trasladarse, adaptándoas «dialecticamente» á narrativa de Vicente Risco, sobre todo a A coutada e a outros escritores galegos, maiores e menores (a un certo Otero, a parte da obra de Cabanillas, etc.).

[1] Para coñecer os nomes de todos os membros e colaboradores do Institut für Sozialforschung véxase: «Escritos de figuras individuales en la historia del Institut», in Martin Jay, La imaginación dialéctica. Una historia de la Escuela de Frankfurt, Madrid, Taurus Ediciones, 1974, p. 480-490».

[2] Os «demos» maiores de Hamsun son Tolstoi, Maupaussant e, sobre todo, Ibsen