‘Maelstrom’: Compostela, capital da literatura libre

César Lorenzo Gil.

Non é achado ningún dicir que a literatura arxentina (Roberto Bolaño me perdoe por esta denominación) é unha das máis vizosas e atrevidas. Armada nunha tradición que eclosionou a finais do século XIX e non deixou desde aquela de acadar cada vez máis altas cotas creativas e expresivas, as letras contemporáneas austrais seguen a producir autores e obras de grande interese. Algunhas, a través da industria editorial española, conseguen certa repercusión en Europa. Autores que viven moito tempo no noso continente ou obrigados a usar moito o avión para poder manter esa influencia. Mariana Enríquez, Samantha Schweblin, Camila Sosa, Patricio Pron, Claudia Piñeiro… A lista de nomes familiares entre nós é ampla, sen necesidade de recorrer aos clásicos máis ou menos contemporáneos.

Mais fóra dese círculo, o valor da literatura arxentina actual é altísimo. Mostra desa calidade é a obra de Luis Sagasti. Talvez non tan famoso porque espaza a súa produción máis do que a industria editorial espera ou porque a súa literatura pasa de modas e tendencias e atende a un único obxectivo, infalible e sempre provocador: Que o lector se sinta fascinado polas teimas, obsesións e dun autor, que o lector atope diversión e aproveitamento no universo literario construído, só e unicamente, polo magma creativo dun individuo, sen máis concesións.

Toda a obra de Sagasti ten valor e, aínda que este texto se centra en Maelstrom, cómpre lelo por enteiro (escribe obras curtas, moitas construídas con relatos ou fragmentos) para captar os límites dese mundo tan rico e especial, onde a erudición e a poesía conectan cunha gran capacidade de observación e unha ollada tenra sobre os que, coma el, caen rendidos ante os pequenos detalles do coñecemento humano.

Diso, e moito, hai en Maelstrom, Mais debo ser sincero, que esta obra apareza nun comentario en Biosbardia ten unha xustificación eminentemente localista. Maelstrom está ambientada, en gran parte, en Santiago de Compostela. E, ademais, o historiador Carlos Barros aparece como personaxe secundario de luxo.

A trama conecta (como non podía ser menos nun gran lector coma Sagasti) coa literatura popular: Gustavo, un historiador arxentino, visita Santiago no transcurso dunha investigación sobre a repercusión da guerra do 36 en Bahía Blanca (cidade natal do autor da obra). Paseando pola Alameda atopa un xardín de fentos, o Xardín de Andrómeda, onde hai unha placa con sete nomes anotados. O misterio sobre eses nomes levará a Gustavo a unha investigación na que participará, como testemuña e aliado, o narrador. Unha viaxe que toca diversos xéneros dun xeito moi orixinal: misterio histórico, ciencia ficción, novela de aventuras, relato erudito… incluso por momentos parece que esteamos nunha novela negra ou nunha de Roberto Bolaño, tal e a capacidade de Sagasti de mesturar, coma nun biscoito marmorado, o lido co vivido.

Pedíalle perdón a Bolaño no primeiro parágrafo porque el abominaba das fronteiras literarias entre territorios que comparten linguas. Ten razón. Toda a literatura en castelán debería chamarse literatura castelá ou española, incluso, pero comparar novelas como Maelstrom ou Los detectives salvajes coas obras que se consideran máis representativas das últimas cinco décadas da literatura feita en España crea tal desequilibrio que se cadra esa “unicidade” non é quen de atravesar o Atlántico.

E Sagasti demostra que a raíz do asunto non está nos tópicos da propia xeografía ou a violenta historia contemporánea americana. Non. O escritor demostra que se pode facer alta literatura, cun sentido moi moderno e orixinal, tomando como referencia a vella “ciudad tan católica”, como define a sinopse a capital galega.

Galicia, dun xeito sutil e elegante, é unha protagonista silente da novela. Non aparecen quizais os ingredientes máis famosos ou contundentes da nosa cultura, pero si certa mitoloxía e, sobre todo, a posición de Galicia sobre o planeta, dun xeito literal que non vou desenvolver para non estragar parte da trama (si, as novelas populares adoitan ter trama, aínda que sexa revirada e orixinal coma esta).

Outro argumento a favor de enclaustrar as letras arxentinas falando do caso de Maelstrom ten a ver co diálogo que establece cunha das grandes ponlas da súa tradición: o que denominaba Ricardo Piglia, en alusión a Jorge Luis Borges, a “Biblioteca”. A literatura arxentina, especialmente a partir dos primeiros anos do século XX, cando o país se encheu de inmigrantes e Buenos Aires aspirou, de xeito explícito, a competir coa vella Europa por ser o centro, e non periferia, da civilización da palabra escrita, desenvolveu unha literatura fascinada polos grandes temas universais. Non só obviamente os relativos ao humano e emocional, senón especialmente aos trazos culturais diversos, ás relacións e diferenzas entre o xeito de inventar o mundo en cada canto do planeta. A literatura como nave magnífica onde se dilúen as fronteiras espazotemporais e todo o que foi vivido, soñado e inventado puidese aparecer no teclado dun escritor arxentino.

Ese feito diferencial explótao de marabilla Sagasti, tamén cando (ao xeito de Borges e outros) de repente contempla a propia realidade local cun absoluto dominio dos rexistros orais e das descricións de tipos e atmosferas. Sagasti, en Maelstrom, é coma ese xogador (cada vez menos común no fútbol actual) que é quen de canear nunha baldosa a dous rivais e lanzar a seguir un pase en parábola a 25 metros. En 171 páxinas pode levarnos á vida crúa dos traballadores dun circo en Rosario ou converter en poesía especulativa un relato astronómico.

♦ Maelstrom, de Luis Sagasti, Eterna Cadencia, 2015. 176 páxinas. ♠17,50€