Máis sobre a falacia da profesionalidade (e II)

Eva Moreda.

Rematei a entrega anterior sobre a falacia da profesionalidade, ao fío da entrevista con Inma López Silva aquí en Biosbardia cunha declaración de posicionalidade (egoísmo ou hedonismo, pensarán algúns: seguramente tamén), e paréceme tamén que esta pode ser unha boa ocasión para entroncar coa segunda cousa que prometín na anterior entrega: unha perspectiva persoal. Seguramente por deformación profesional, teño a teima de que para afrontar ou falar de calquera problema é ben sempre coñecer a súa historia. Dixen tamén antes que o debate da profesionalidade é un debate que agroma periodicamente nas nosas letras, pero non teño lido moita teorización (en realidade, ningunha; non digo que non exista) sobre as orixes deste debate nin o seu desenvolvemento e, aínda que son consciente de que o plural de anécdota non son datos, vou falar aquí de como lembro eu os alicerces desta conversa, por se dá pé a outros a comparar coas súas propias impresións e intentar chegar a algo que se asemelle a unha perspectiva histórica.

Eu mesma fixen esta reflexión a raíz da entrevista con López Silva, polas similitudes e diferenzas: como ela, eu empecei a publicar na adolescencia, en circunstancias similares, aínda que teño a impresión de que a ela isto levouna a establecer lazos bastante sólidos (aínda duran na actualidade) con algúns axentes centrais do noso sistema literario, mentres que eu non tiven ou non aproveitei esta oportunidade. Aquí uso as palabras “sistema” e “central” con intención: esa oportunidade temperá (eu diría que prematura) de publicación igual non me trouxo demasiados beneficios tanxibles, pero si que me fixo consciente de que operaba dentro dun sistema, e que ese sistema tiña un centro, pero ese centro era precario e estaba en moitos sentidos nas marxes (nas marxes dos sistemas literarios ibéricos, nas marxes da propia política cultural institucional da Xunta). Ser parte dese sistema, por tanto, requiría dos escritores (e outros axentes) unha certa dose de militancia, dun xeito que escribir en castelán (cousa que eu aínda practicaba naqueles tempos) non.

Con todo isto e a parvicie propia da adolescencia estaba eu nunha situación simpática: era consciente de que algo había que facer polo sistema, pero, vivindo nunha vila literalmente da periferia, non tiña contacto con ninguén do centro do sistema que me dixese o que había que facer, máis que con algún profesor de Lingua Galega que coñecía a alguén que coñecía algún escritor ou editor e que tiña, por tanto, un coñecemento tamén de segundas. O que me chegaba, chegábame do que lía nos medios, sobre todo La Voz de Galicia (que, aínda que semelle mentira, a mediados dos noventa lembro que tiña un par de suplementos que lle dedicaban non pouca atención á literatura galega, con recensións, reportaxes, entrevistas e demais) e algunha vez, cando me cadraba, A Nosa Terra. A conclusión que sacaba de todo iso era que o tal sistema tiña unhas necesidades de seu. Non era que houbese que sacrificar as aspiracións persoais para escribir o que o sistema precisase, seguramente porque iso podería ter un cheiro demasiado comercial e capitalista, senón que máis ben o que se daba a entender era que os mellores escritores —literaria, política e se cadra tamén moralmente— eran aqueles que conseguían aliñar os intereses propios cos intereses do sistema. Daquela —lembremos: mediados dos noventa— os tales intereses xa non eran tanto obras altamente intelectuais e complexas que dignificasen a lingua, senón máis ben literatura de xénero, ou polo menos literatura non sisuda, que cubrise ocos e atraese lectores. Forzando un pouco máis e seguindo este razoamento, a profesionalización aparecía como o inminente destino natural do escritor galego que fose un pouco bo, coa calidade literaria, comercial e política (vou deixar de lado o moral) configuradas como os tres lados dun triángulo virtuoso[1].

Da década dos noughties, o que lembro é sobre todo unha continuidade do discurso neste sentido, e tamén, desde o meu punto de vista persoal, unha meirande aínda que sutil presión por aspirar á profesionalización. Isto non adoitaba presentarse (lembro algunha excepción) como meta formulada en termos abertamente neoliberais que tanto campaban naquela época (“Faite emprendedor e verás que ben”) senón, novamente, de xeito máis encuberto: sabemos que poucos se van poder profesionalizar pola precariedade da nosa lingua, pero o que debes facer como escritor ou escritora é aspirar a ese triángulo virtuoso e polo menos así serves á nosa literatura. Hai que dicir que durante esta década, tiven algún contacto máis con institucións e axentes centrais do sistema, pero tampouco moitos, sobre todo a partir de establecerme definitivamente fóra do país en xaneiro de 2005, e o discurso que absorbía chegábame, novamente, de xeito indirecto, xa non tanto a través de suplementos de prensa, senón de blogues, medios online e redes sociais. Estes medios (en xeral, e non só no que atinxe ao discurso da profesionalización), seméllame que replicaban e expandían o discurso que xa agromaba nos anos noventa, e, salvo poucas excepcións, non adoitaban cuestionalo. É este triángulo virtuoso, penso eu, o que facía que se tratase como feitos noticiosos —con repercusión no blogomillo e demais— as profesionalizacións ou cuase-profesionalizacións de escritores en lingua galega: lembro, por exemplo, que Marcos Calveiro anunciara a súa profesionalización con certa repercusión nos círculos literarios, e tamén que se trataba como un avance para o sistema o feito de que algúns autores (e sobre todo autoras) conseguiran entrar na nómina de axentes literarios do Estado Español, o cal non ten por que resultar inmediatamente na profesionalización pero pode considerarse un chanzo cara a ela.

Lembro tamén que cando algunhas destas profesionalizacións acabaron frustrándose tamén foron feitos noticiables, o cal penso que entra na lóxica que describín nos dous parágrafos anteriores. Eis logo o meu esbozo sobre a historia da profesionalización (como idea máis que como realidade) no sistema: viuse un certo optimismo ao respecto nos noventa e ata aproximadamente o comezo da segunda década do noso século, o cal se cadra tampouco será unha sorpresa tan grande se pensamos que foi entón cando se empezou a ver un certo decaemento e pesimismo xeral do sistema a raíz da crise económica que levou a unha redución xeneralizada das tiraxes, concentrou o mercado aínda máis nas lecturas escolares e demais. Porén, non me semella que nada disto levase a repensar o modelo de triángulo virtuoso que describín máis arriba. A crenza popular é aínda que o triángulo falla polo lado político-moral (calidade literaria e comercial poden acadarse, pero non escribindo en galego senón en castelán; é algo que apunta López Silva na entrevista). A min, volvendo ao peche da entrega anterior, interésame máis afrontar o problema por outro lado e cuestionar esa ecuación de calidade literaria e comercial, que estes días —no sistema literario galego e noutros— adoita sempre despacharse co tópico, que xa aburre, de que Charles Dickens aí está e ben que lle daba ás dúas cousas.

[1] Hai dez anos publicouse neste mesmo medio unha entrevista con Xabier López López, na que di que no 97 esgotou con Galaxia unha edición de 2.100 exemplares e isto deulle azos, se cadra, con respecto a unha futura profesionalización. Habería que buscar máis exemplos e evidencias pero paréceme unha vía interesante a afondar: a de que a mediados dos noventa, se cadra antes, había unha certa expectativa en varias partes do sistema de que a profesionalización, aínda que fose duns poucos nomes, ía ser posible de xeito inminente.