Mario Granell, estampa de centenario

Xosé Enrique Acuña.

O 11 de outubro conmemórase o primeiro centenario do nacemento de Mario Granell (1914-1981), un dos pintores galegos máis interesantes do século XX.

Foi pintor entre todas as cousas, tamén poeta, emigrante repetido, e sobre todo, condenado a morte. Naceu, dixera, nunha vila de “merlíns”, A Coruña de nome vello e verdadeiro, e foi neno dos que trampeaban e corrían polas rúas compostelás. Até alí o levou a vida da súa familia e tamén alí foi instruído por dous homes, enormes, dos masacrados no 36. Camilo Díaz Baliño educouno para o debuxo e con Xoán Xesús González coñeceu as primeiras letras. Falamos de Mario Granell, o artista que ía ser e o que, felizmente, á fin foi. O que nacera no 1914, un 11 de outubro, para armar unha vida e unha obra que merece hoxe a celebración do seu centenario.

Na esquerda e na pintura

Cando en marzo do 1932 presentaba unha das primeiras mostras dos seu cadros en Pontevedra, Castelao, neste caso en posición de artista, reparou con palabras amables e animosas por conta dunha nova arte que Mario, que alí xa se definiu como comunista, achega a Galicia con ánimo de ser diferente. Nos primeiros anos republicanos, el e o seu irmán Eugenio, o Granell despois surrealista, foron quen de mesturarse con que se había que mesturar. Con mozos abertos como eles a calquera sinal de vangarda e desexosos por igual de coñecer e frecuentar as grandes figuras da intelectualidade con base e influencia na capital da España republicana. Mario, artista e mais tamén traballador no día a día, optou pola esquerda que emerxía e cos outros Granell, Julio e Eugenio, foi dos que abrazou a Oposición de Izquierdas do Partido Comunista de España. Un mínimo grupo de activistas, obreiros e intelectuais, que ao pouco daría forma, con outras forzas, a unha organización de maior porte e transcendencia como rematou sendo o POUM. Na contorna destes grupos, das súas publicacións e da súa práctica política, sitúase Mario Granell e tamén o fan, nese Madrid en explosión cultural e proletaria, outros galegos como Andrés Colombo, outro artista e trotskista coma el, ou un Enrique Fernández Sendón, estudoso do marxismo. Todos compañeiros dun tempo e dunha ilusión que en nada racharía como se fose o peor e máis sinistro dos pesadelos.

Tempos de cárcere e arte

Xullo do 1936: Mario Granell non vive máis que a normalidade dun traballador gozando das vacacións na súa Coruña natal. Un espellismo que esvaece ante a violencia desatada polo militares golpistas e que conduce o Mario esquerdista e pintor a se agachar despois de tentar defender, armas na man, a República polas rúas da cidade. Coa toma do poder polos golpistas foi dos que unha noite, xa do 1937, participa nun tráxico e fallido intento de fuga polo mar. “Eu fun dos da lancha do Monte de San Pedro”, lembrou sempre con orgullo. Granell sería apresado logo de salvar un compañeiro a piques de afogar e o cárcere, despois de “hábiles interrogatorios”, deu en destino longo. Condenado a morte, os días de prisión aproveitaríaos para ensaiar unha maiúscula arte carceraria que conservou e custodiou toda a vida. Na mostra “Memorial da Liberdade. Represión e resistencia en Galiza 1936-1977”, aberta en Compostela no 2006, achegamos, e admiráronse desde a sorpresa absoluta, unha compacta e diversa serie destes testemuños artísticos do Granell preso antifranquista. Retratos dos seus compañeiros nas celas, xoguetes iluminados, acibeches con enfeites, debuxos nas cartas de amor, teas pintadas e unha pequena arca, a “caixa de papá” para a súa filla Cachy, que tallou nas súas eternas horas de preso. Tamén os libros, páxina a páxina diagramados e caligrafados a man, que realiza para iluminar a poesía de compañeiros encadeados canda el. Para o madrileño Manuel Martínez Remis prepara o libro Por los caminos de marzo. Romance de las tierras pardas, con estampas extraordinarias, e para o coruñés Enrique Martínez deseña no 1940 o tomo de título Voces que, en especial nas súas páxinas de respecto, é toda unha mostra do inmenso artista que penaba entre os muros da prisión coruñesa que por fin abandonará para acceder á liberdade no outono do 1942.

De Vigo á emigración venezolana

Cun retorno a Madrid imposible e xa a compartir vida coa súa compañeira Oliva Montero, Mario Granell vive na Coruña tentando abrirse paso como artista. Por necesidade e mais tamén por unha infinita arela de investigación que sempre o acompañará, traballou coa cerámica, ilustra carteis, fai humorismo gráfico e comeza a pintar murais por encargo. Viaxa por Galicia, escribe para La Noche mentres vive outro tempo en Santiago e recala, el e a familia que formou, nun Vigo no que se integra de xeito mais que pleno. Anos a compartir ilusións, por veces imposibles ou prohibidas, con Celso Emilio Ferreiro e un Urbano Lugris, para el fraterno. Tempo igualmente do Derby, da taberna do Elixio, do Kiosko Julio no muro de San Francisco, e con Xosé Otero Abeledo, Laxeiro, do bar da lonxa do Berbés. Tamén de procurar traballo artístico, ou mesmo de inventalo, e de merecer críticas que lle viñan de vellas figuras derrotadas do xornalismo republicano como Xulio Sigüenza e que lembran as entusiastas notas que, de cando expuxera en Santiago no 1928, lle concedera Francisco Fernández del Riego, outros dos seus amigos antigos e de sempre. Novos murais a realizar, publicidade, algún premio e unha decisión importante e familiar a catorce anos da súa saída de prisión. Sería emigrante e Venezuela o destino escollido ou quizais, naqueles días, o único posible. Caracas, primeiro, e a cidade de Valencia, cinco anos despois, acolleron a casa dos Granell, o seu estudio de pintor, e mais un período de actividade imparable que tiña visos de asentalo definitivamente nese país.

Por necesidade e mais tamén por unha infinita arela de investigación que sempre o acompañará, traballou coa cerámica, ilustra carteis, fai humorismo gráfico e comeza a pintar murais por encargo.

Pasou a exercer máis que nunca de galego mentres lle chovían encargas, viaxaba e abría exposicións. Os murais convertéronse na actividade que máis afiuzou a súa economía e que lle concede unha mestría e unha sona como a que transmite aquel, maxistral, que plasmara na Casa Sendón en Valencia. Mario Granell pinta, vende e tamén escribe. Gran lector de poesía, derrama polos seus escritos, e mesmo polos títulos dos seus cadros, a influencia que bebe en León Felipe, Pedro Garfias, Altolaguirre, Bergamín, Miguel Hernández, César Vallejo, Aragón e Paul Eluard. Escribe en castelán e galego coa man amiga dun sempre atento e asesor Celso Emilio Ferreiro que, tamén emigrado en Venezuela, pasa a ser un fiel compañeiro de activismo cultural e galeguista. Granell a homenaxear e a falar de Castelao por Venezuela (como o seu irmán Eugenio o facía en Nova York), a frecuentar e admirar a Alberto Paz Mateos e reflexionar con el sobre unha escenografía teatral da que tanto, xa desde os tempos de Madrid, é debedora a súa pintura; ou a ilustrar no 1976, desde o coñecemento e a memoria, a capa para o libro Fuxidos do seu exiliado amigo Juan Noya Gil. Granell atento aos transterrados de primeira hora, a colaborar coa Irmandade Galega de Caracas, a expoñer nas súas salas e a conferenciar sobre esa poesía galega da que era seguidor e lector obsesivo. Dos seus contemporáneos, Celso Emilio marcouno. Cando a morte do poeta de Celanova, de igual xeito que o seu irmán Eugenio lle adicase un cadro único ao asasinado Andreu Nin, Mario pintou na súa lembranza unha obra, Pranto de dor e coraxe pola morte de Celso Emilio, da que xurou nunca vendería. Unha peza das máis sinaladas dun traxecto artístico que, desde os anos 80 do século pasado, mereceu do recoñecemento da nova xeración de pintores que agromaba en Galicia. As mostras antolóxicas que recuperaron a pintura de Granell (as celebradas no 1997 e 2003 desde o empeño da súa filla Cachy) amosaron un artista cunha linguaxe perfilada pola orixinalidade das súas propostas. Mario ten dito que levaba o seu fardel de cadros como se fosen obras dun fotógrafo minuteiro. Retratos e figuras que beben en Otto Dix, George Grosz e emparentan con Paula Rego. Tamén xardíns siderais, a mensaxe do mar e un bestiario no que o románico galego reaparece reinterpretado desde a visión dun Mario que, afirmou un día, “levou sempre un berro prisioneiro na gorxa”. Aquel que foi soltando na liberdade de Venezuela para homenaxear, coa mellor da súa arte, a xeito desas “Estampas Amargas” que á fin presentou na Galería Viva México! de Caracas en febreiro do 1977. Unha mostra, con outras “Estampas da larga y dolorosa espera”, que el adicou aos seus vellos compañeiros de cárcere franquista, e que non é outra cousa que o fulgor dese Mario Granell total que entra no territorio máis mítico da pintura galega contemporánea. Cadros excepcionais, hoxe dispersos e algún en paradoiro complicado, e que sen demora —logo dunha anterior ocasión que nos foi frustrada— merecerían recuperar a súa unidade e historia íntima por medio dunha mostra conmemorativa e contextual que os restitúa para a nosa historia cultural e política.

O retorno

Home sempre achegado aos seu amigos, atento con paixón á familia, morreu en Vigo o 28 de abril do 1981. Retornara definitivamente da súa querida Venezuela e había pouco que se mesturara, facendo o cartel dun emerxente Festival de Poesía do Condado, cos máis novos representantes da poesía e da arte galega. Homes e mulleres, en idade moi nova, que non viviran vidas como as que soportou Mario Granell ou outro dos seus máis achegados amigos. Para el, o pintor Urbano Lugrís, preparou un dos seus textos de maior intensidade literaria. Mario a despedir en requiem, á maneira de Alba da gloria particular, un Lugrís que falecera en xaneiro do 1974: “Van todos ao seu encontro, van buscalo, a esperalo. Pero non o atopan. El non está no mar”. Mario Granell, con Fernández de primeiro apelido, tamén deixou escrito en 1972, como se fose un epitafio desexado, aquilo de “consumín almanaques nos catro puntos cardinais. Traballei de todo. Vivín de case todo. Bebín (de libar) en case todos os idiomas. Amei, gocei, sufrín, suei…”. E mais tamén pintou e foi, nunca o esquecería, condenado a morte.